Усул-и Джедид
Усул-и Джедид (земаневий тильге янъы усул оларакъ терджиме этиле) - Исмаил Гаспринский тарафындан 1884 сенеси Багъчасарай маалле мектеплеринде башлатылып, даа сонъра Русие Империясынынъ пек чокъ мусульман шеэрлеринде инкишаф эттирильген янъы талим ве тербие усулларына коре окъутылгъан мектеплерге берильген исим эди.
Гаспринский 1884 сенеси Багъчасарайнынъ Къайтаз Агъа мааллесинде ачкъан мектебинде ильк теджрибесини япты. Керек олгъан пара, алет ве левазиматнынъ тапылмасы, окъув программасынынъ азырланмасы, муаллимлернинъ етиштирильмеси, дерсте окъутыладжакъларнынъ басылмасы, эписи Исмаил Гаспринский тарафындан япылды. Усул-и Джедид арифлерни дегиль сеслерни огретмек эсасына таяна эди. Лякин, къадимджилер (эски усулдан тарафдарлары) ве халкъ онъа энъ башта разы кельмеди. О янъы мектепни менимсетмек ичюн къыркъ куньде окъума-язма огретеджегини девам этти. Там къыркъ кунь сонъра Багъчасарай халкъынынъ алдында талебелерни имтиан этти, эписи де окъума-язманы огренген эдилер. Бу вакъиадан сонъра Гаспринскийнинъ итибары арткъан эди. Къадимджилер шалт огренильген илим шалт унутылыр деп къаршы кельмеге девам эттилер.
Гаспринскийге коре, маариф системасы, ана тилининъ огретильмесине хызмет этмели ве диний малюматларнен берабер дюньевий малюматлар да олмасы керек эди. Усул-и Джедидде муайен дерс заманлары ве талебе сайылары эди. Ильк мектеплерде окъув заманы эки йылны кечмейджек, бир муаллим 30 - 40-тан зияде талебеге айны вакъытта дерс бермейджек эди. Афтада алты кунь ве бир дерс кунюнде заманы 45-эр дакъкъаны ашмагъан энъ чокъ беш дерс окъутыладжакъ эди. Талебенинъ ёрулмамасы ичюн дерс араларында тенеффюслер бар эди. Бедений джезалар да берильмей эди. Маалле мектеплерининъ терсине, Усул-и Джедид мектеплеринде эр афта ве семестр сонъларында бутюн фенлерден имтианлар япылды. Мектепни тамамламакъ ичюн бу имтианлардан кечмек керек эди. Мектеплернинъ авасына, темизлигине, ярыкъ олмасына дикъкъат этильди. О замангъа къадар ялынъыз Рус мектеплеринде корюльген ралелер, къаратахта, китаплыкъ ве дигер окъув левазиматы мектеплерде ола эди.
Окъув программасында да буюк денъишмелер олды. Ильк басамакъта ана тилинде окъума-язма, эсап (арифметика), хат, Къуран окъума ве Ислямнынъ эсаслары, экинджи басамакъта джогърафия ве тарих, Ислям ве мемлекет тарихы акъкъында дерслер ве табиат бильгиси дерслери де окъутылды. Чокъусы ильк сефер берильген бу дерслер ичюн дерс китабы да олмагъанындан, Усул-и Джедид мектеплеринде къулланыладжакъ эсас дерс китабыны да 1884 сенесинде Ходжа-и Субьян адынен Гаспринскийнинъ озю язып, кене озюнинъ матбаасында бастырды.
Бу вакъытта Терджиманда девамлы Усул-и Джедиднен алякъалы макъалелер язгъан Гаспринский, корюшлерини Русие тюркий халкъларнынъ эписине къабул эттирмек гъаесинде эди. Бунынъ ичюн эр сене Русиенинъ эр тарафындан мусульман туджджарларынынъ кельгени Нижний Новгород панайырына барып онынъ пропагандасыны этти. 1887 сенеси Багъчасарай нумюне мектеби муаллими Бекир Эфендини Рязань виляетиндеки Анкермангъа йиберди. Бекир Эфенди экинджи нумюне мектепни о ерде ачты. Усул-и Джедид эр якъта дуюлып башлады. Тюрлю ерлерден 80 къадар молла Багъчасарайгъа келип Усул-и Джедидни огренип мемлекетлерине къайттылар. Бундан сонъ Русиенинъ аман эр виляетинде экишер-учер мектеп тешкиль этильди. 1893 сенеси Самаркъандгъа баргъан Гаспринский анда бир нумюне мектеп ачты, бу мектеп учь ай сонъра къапатылгъан олса да савтий (фонетик) усулнынъ (усул-и савтие) кетирген файдаларыны косьтергени ичюн, Орта Асияда пеш-пешке Усул-и Джедид мектеплери ачылмагъа башланды.
Гаспринскийнинъ башлаткъан бу инкъилябына энъ башта къолтуткъанлар бутюн Русие тюркий халкълары арасында эм икътисадий эм де медений тарафтан энъ къуветли олгъан Къазан Татарлары эди. Эвеля Къазан Татарлары артында да Азерилер арасындан чыкъкъан илери корюшли моллалар, муаллимлер, туджджарлар ве зенгин мусульманлар Усул-и Джеджид арекетини баш дестекчиси олдылар. 1914 сенесине кельгенде Русиедеки Усул-и Джедид мектеплерининъ сайысы 5000 къадар олды.
Гаспринский мусульман къызлары ичюн ильк Усул-и Джедид мектебини татасы Пембе ханым Болатукъовагъа 1893-де Багъчасарайда ачтырды. Бу нумюне дигер ерлерге де къыскъа заманда джайылды. Усул-и Джедид инкъилябы Русие тюркий халкълары арасында къадын арекетини бир башлангъыч нокътасы олды.