Usul-i Cedid
Usul-ü Cedid, İsmail Gasprinskiyniñ 1884 senesinde maalle mektepleri yerine Bağçasarayda başlatıp, daa soñra pek çoq Rusiye müsülman şeerlerine inkişaf ettirilgen yañı talim terbiye usullerine köre oqutulğan mekteplerge berilgen isim edi.
Gasprinskiy 1884 senesinde Bağçasaray Qaytaz Ağa maalesinde açğanı mektepte ilk tecribesin yaptı. Kerekgen para, alet ve levazımnıñ tabılması, müfredatnıñ azırlanması, mualimlerin yetiştirilmesi, derste oqutulacaklarnıñ basılması, episi İsmail Gasprinskiy tarafından yapıldı. Usul-ü Cedid ariflerni degil seslerni ögretmek esasına tayana edi. Lakin, Qadimciler(eski usülden taraf olğanlar) ve halq oña en başta razı kelmedi. O yañı mektepni menimsetmek içüñ qırq künde oquma-yazma ögretecegin ittaa etti. Tam qırq kün soñra Bağçasaray halqınıñ aldında talebelerni imtaan etti, episide oquma-yazmanı öğrengen ediler. Bu vaqadan soñra Gasprinskiynin itibarı artğan edi. Qadimciler şalt öğrenilgen ilim şalt unutulur dep qarşı kelmege devam ettiler.
Gasprinskiyge köre, marif sistemi, ana til Türkçeniñ ögretilmesine izmet etmeli ve dinî malumatlarnen beraber dünyevî malumatlarda olması kerege edi. Usûl-ü Cedîdde ders zamanları ve talebe sayıları tadidli edi. İlk mekteplerde tedrisat zamanı eki seneni keçmecek, bir muallim 30 - 40dan fazla talebege aynı vaqıtta ders bermecek edi. Aftada altı kün ve bir ders kününde zamanı 45er dakikanı aşmagan en fazla beş ders oqutulacak edi. Talebeniñ bıqmaması içüñ ders aralarında tenefüsler bar edi. Bedenî cezalar da berilmiy edi. Maalle mekteplerin tersine, Usûl-ü Cedîd mekteplerinde er afta ve sömestr sonlarında bütün derslerden imtaanlar yapıldı. Mektepni tamamlamaq içün bu imtaanlardan keçmek kerege edi. Mekteplerniñ avasına, temizligine, carıq olmasına diqqat etildi. O zamanğa qadar yañlız Rus mekteplerinde körülgen sıralar, qaratahta, kitaplıq ve diger oquv levazımatı mekteplerde ola edi.
Müfredatta da büyük deñişiklikler bar edi. İlk basamaqta Türkçe oquma-yazma, aritmetik, hat, Quran oquma ve İslâmnın esasları, ekinci basamaqta coğrafiya ve tarih, İslâm ve memleket tarihi akkında dersler ve tabiat bilgisi dersleri de oqutuldu. Çoqusu ilk sefer berilgen bu dersler içün ders kitabı da olmağanıñdan, Usûl-ü Cedîd mekteplerinde qullanılacak esas ders kitabın da 1884 senesinde Hocâ-i Sıbyân adıynen Gasprinskiynin özü yazıp, kene özüñin matbasında bastı. Bu vaqıtta Tercimanda devamlı Usul-ü Cedidnen alakalı maqaleler yazğan Gasprinskiy, körüşlerin Rusiye türkiy halqlarnıñ alayına qabul ettirmek gayesinde edi. Bunun içüñ er sene Rusiyenin er yaqından müsülman tacirlerin kelgeni Nijninovgorot sergisine ketip oñın propagandasın yaptı.1887 senesinde Bağçasaray numune mektebi muallimi Bekir Efendini Rezan vilayetindeki Ankermanğa yiberdi. Bekir Efendi ekinci numune mektepni o yerde açtı. Usul-ü Cedid er yaqta tuyulup başladı. Denişik yerlerden 80 qadar molla Bağçasarayğa kelip Usul-ü Cedidni ögrenip memleketlerine qayttılar. Bundan soñ Rusiyenin emen er vilayetinde ekişer-üçer mektep teşekkül etildi. 1893 senesinde Semerqantğa ketgen Gasprinskiy mında bir numune mektep açtı, bu mektep üç ay soñra qapatılgan olsada fonetik usulnüñ(usul-ü savtiye) ketirgen faydaların köstergeni içüñ, Orta Asiyada peş-peşke Usul-ü Cedid mektepleri açılmağa başlandı.
Gasprinskiynin başlatğan bu inqılapnı en başta desteklegenler bütün Rusiye turkiy halqları arasında em iktisadiy em de medeniy taraftan en quvvetli olğan Qazan Tatarları edi. Evvela Qazan Tatarları artında da Azeriler arasından çıqqan ileri körüşlü mollalar, muallimler, tacirler ve zengin müsülmanlar Usul-ü Cecid areketin baş destekçisi oldılar. 1914 senesine kelingende Rusiyedeki Usul-ü Cedid mekteplerin sayısı 5000 qadar oldı.
Gasprinskiy müsülman qızlar içün ilk Usul-ü Cedid mektebin ablası Pembe Hanım Bolatuqovağa 1893-de Bağçasarayda açtırdı. Bu numüne diger yerlergede qısqa zamanda yayıldı. Usul-ü Cedid inqılabı Rusiye turkiy halqları arasında kadın areketin bir başlanğıç noqtası oldı.