აზერბაიჯანელთა ეთნოგენეზი: განსხვავება გადახედვებს შორის

ამ სტატიას ამჟამად აქტიურად არედაქტირებს Sunlight35. გთხოვთ, ნუ შეიტანთ მასში ცვლილებებს, სანამ ეს განცხადება არ გაქრება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მოხდეს რედაქტირების კონფლიქტი. ეს შეტყობინება სტატიაში მხოლოდ ერთი კვირის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს. თარგის ჩასმის თარიღი: ივნისი 24, 2024. მიმდინარეობს სტატიის აქტიური დამუშავება. მომხმარებლის სახელის და თარიღის ავტომატურად მისათითებლად, გამოიყენეთ თარგი {{subst:მუშავდება}}

აზერბაიჯანელთა ეთნოგენეზი — თანამედროვე აზერბაიჯანული ეთნოსის ჩამოყალიბების პროცესი, რომელიც მიმდინარეობდა აღმოსავლეთ ამიერკავკასიისა და ჩრდილო-დასავლეთ ირანის ტერიტორიაზე მრავალრიცხოვანი და მრავალფეროვანი ეთნიკური და ლინგვისტური ელემენტების საფუძველზე. თანამედროვე აზერბაიჯანული ეთნოსის ჩამოყალიბება მრავალსაუკუნოვანი პროცესი იყო, რომელიც XV საუკუნის ბოლოს დასრულდა^[1].

წარმოშობა

აზერბაიჯანელთა წარმოშობის შესახებ ბევრი იწერება. ეს საკითხი დიდი განხილვის საგანიცაა. ზოგი მეცნიერი თვლის, რომ ისინი შერეული ეთნიკური წარმოშობის არიან. მომდინარეობენ აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის მკვიდრი მოსახლეობისგან. თუმცა ეთნოსის ძირითადი ბირთვი თურქულენოვანი ტომების წარმომადგენლები არიან. აზერბაიჯანელების ეთნოგენეზის პროცესში ატროპატენისა და კავკასიის ალბანეთის უძველესი ავტოქტონური მოსახლეობა მონაწილეობდა^[2], რომელიც შერეული იყო კიმერიელებთან და ირანულენოვან სკვითებთან, რომლებიც აქ შემოიჭრნენ ძვ.წ I ათასწლეულში და ძვ.წ. I ათასწლეულში - თურქულენოვანი ტომების - ჰუნები, ხაზარები, ბულგარელები და I ათასწლეულის მეორე ნახევარი თურქი ოღუზებისა და პაჭანიკების ტომების მიერ^[3].

ირანში სასანიანთა დინასტიის მმართველობოს დროს მოსახლეობა გასპარსებული იყო. მოსახლეობის თურქიზაციის დასაწყისად შეიძლება ჩაითვალოს მე-11 საუკუნეში თურქ-სელჩუკების მიერ რეგიონის დაპყრობა და შემდგომ საუკუნეებში თურქი ხალხების მიგრაციის გაგრძელება ^[4]. ენციკლოპედია ბრიტანიკა მიიჩნევს, რომ ეთნიკური აზერბაიჯანელების დომინანტურ მემკვიდრეობითი კომპონენტი არის თურქი, რომელიც გამოჩნდა აზერბაიჯანში XI საუკუნეში სელჩუკების დაპყრობის დროს^[5]. რეგიონში გამოჩენილი სელჩუკები გაერთიანდნენ ძირძველ მოსახლეობასთან და სპარსული ენა ჩაანაცვლა თურქულმა დიალექტმა, რომელიც მოგვიანებით გადაიქცა აზერბაიჯანულ თურქულ ენად^[6]. შვედი თურქოლოგისა და ენათმეცნიერის ლარს იოჰანსონის თქმით, საუკუნეების განმავლობაში აზერბაიჯანელები, რელიგიური და პოლიტიკური წინააღმდეგობების გამო, განცალკევდნენ თურქეთის თურქებისგან. ამავდროულად, აზერბაიჯანის ისტორიაში შეიმჩნევა ირანის მნიშვნელოვანი კულტურული გავლენა^[7].

რაც შეეხება თურქულენოვანი კომპონენტის როლს აზერბაიჯანელების ეთნოგენეზში, თურქულენოვანი ოღუზების ტომობრივი გაერთიანება ჩამოყალიბდა გოქთურქების შერევის შედეგად უგრი და ირანულენოვან სარმატულ წარმოშობის ადგილობრივ ტომებთან^[8]. მოგვიანებით ოღუზებისგან წარმოიშვა სელჩუკთა საგვარეულო, რომლის ეგიდით XI საუკუნეში ამიერკავკასიაში თურქულენოვანი ტომების ტალღა გამოჩნდა.

აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში თურქ-სელჩუკთა შეღწევამ ადგილობრივი მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის თურქიზაცია გამოიწვია, ხოლო XI-XIII სს დაიწყო თურქულენოვანი აზერბაიჯანული ეთნოსის ჩამოყალიბება, რომელიც დასრულდა ძირითადად XV საუკუნის მიწურულს^[1], სეფიანთა მეფობის დროს. რუსი მეცნიერები ი.ორანსკი და ნ. ვოლკოვააღნიშნავენ, რომ თურქული ტომების რამდენიმე მიგრაციული ნაკადის შედეგად ხდება ადგილობრივი მოსახლეობის ენობრივი ასიმილაცია, რომელიც გადავიდა თურქულ (აზერბაიჯანულ) მეტყველებაზე. რიგი მკვლევარები აღნიშნავენ შიიზმის მიღებას (XVI ს.) სეფიანთა მეფობის დროს, როგორც აზერბაიჯანელი ხალხის ჩამოყალიბების საბოლოო ფაქტორს^[9].

რუსი ეთნოლოგისა და აღმოსავლეთმცოდნის ლევ გუმილიოვის თქმით, ეთნიკური საზღვრები თურქებსა და აზერბაიჯანელებს შორის XVI საუკუნეში დამყარდა, მაგრამ იმ დროისთვის ისინი ჯერ კიდევ ბოლომდე არ იყო განსაზღვრული. ეს იმასთანაა დაკავშირებული, რომ სეფიანურ ირანსა და ოსმალეთის იმპერიას შორის დადგენილი საზღვარი ძირითადად ასახავს თურქებისა და აზერბაიჯანელების ეთნიკურ საზღვარს^[10]. თურქული ტომების განსახლება ამიერკავკასიაში გაგრძელდა XVI-XVII სს-მდე, სანამ შაჰსევენების და პადარების ნახევრად მომთაბარე ტომები აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გადავიდნენ^[11].

თურქებისა და აზერბაიჯანელების ეთნოკულტურული გამიჯვნა პოლიტიკურმა ფაქტორებით გახდა შესაძლებელი. მე-13 საუკუნის ბოლოს, კონიას სასულთნოსა და მონღოლური ჰულაგუიდების სახელმწიფოს ნანგრევებზე დამოუკიდებელი ბეილიკები წარმოქმნა, რომლებიც დროთა განმავლობაში ორ დაპირისპირებულ „ძალაუფლების ცენტრად“ გაიყო - დასავლეთი, რომელიც წარმოდგენილია ოსმალეთის სახელმწიფოთი და აღმოსავლეთი წარმოდგენილია ყარამან ბეილიკით, ქადი ბურჰანედ��ნის ბეილიკით და აყ-ყოიუნლუს კონფედერაციით. შემდეგ ყარა ყოიუნლუს, აყ-ყოიუნლუს და სეფიანთა სახელმწიფოები ოსმალეთის იმპერიის აღმოსავლურ ანტიპოდებად იქცნენ. შედეგად, დასავლეთ ცენტრის ირგვლივ ჩამოყალიბდა თურქული ენა და თურქული ეთნოსი, ხოლო აღმოსავლეთ ცენტრის ირგვლივ აზერბაიჯანული ენა და ეთნოსი, შედეგად აზერბაიჯანელები და თურქები ეთნოლინგვისტური გამოეყოფნენ ერთმანეთს ^[12].

ისტორიული გარემო

ეთნო-ლინგვისტური განვითარება

აზერბაიჯანული ერის ჩამოყალიბება გამოიხატა ერის დამახასიათებელი ყველა ნიშნის განვითარებასა და გაძლიერებაში. აზერბაიჯანული ენა იყო ეროვნული ენა, როგორც ხალხის კომუნიკაციის საშუალება. მიუხედავად დამპყრობლებთან მრავალსაუკუნოვანი ბრძოლისა და ასიმილაციის პოლიტიკისა, აზერბაიჯანელებმა მოახერხეს ენის შენარჩუნება.

ფეოდალური იზოლაციის აღმოფხვრა, ეკონომიკური და კულტურული ცენტრების შექმნა, მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური აქტივობის ზრდა, ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებს შორის ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობების გაძლიერებამ შექმნა პირობები აზერბაიჯანული ეროვნული ენის განვითარებისთვის. ხელი შეუწყო ფაქტორებს, როგორიცაა პირველი გაზეთის „აქინჯის“ გამოცემა აზერბაიჯანულ ენაზე, პრესისა და წიგნის გამოცემის შემდგომი განვითარება, აზერბაიჯანული ლიტერატურის გიგანტების პიესებში ასახული დემოკრატიული ტენდენციის ჩამოყალიბება, როგორიცაა მირზა ფათალი ახუნდოვის ნაშრომები.

აზერბაიჯანული ენის ლექსიკა სულ უფრო მდიდრდებოდა და ეს ენა გახდა ეროვნული და ერთიანი ენა ლიტერატურაში, მეცნიერებაში, საყოფაცხოვრებო და ეკონომიკურ ცხოვრებაში. ენაში ამ ევოლუციის საფუძველი იყო ეკონომიკური ერთიანობა, ხალხთა ერთიანობის განმტკიცება, რომელიც ეროვნული ბაზრის მოთხოვნაზე იყო დაფუძნებული. ერის მნიშვნელოვანი თვისება იყო ეროვნული კულტურის, ცნობიერებისა და ფსიქოლოგიის სპეციფიკური უნივერსალურობა^[13].

ეკონომიკური განვითარება

XIX საუკუნის მეორე ნახევარი იყო პერიოდი, როდესაც ბუნებრივი წარმოება გადაკეთდა საჯარო წარმოებად ხელოსნობისა და მრეწველობის, ასევე სოფლის მეურნეობის დარგებში. კაპიტალიზმის განვითარების შედეგად ჩრდილოეთ აზერბაიჯანის ეკონომიკის მსოფლიო ბაზარზე ჩართვამ მისი ეკონომიკური გაერთიანების ჩამოყალიბება განაპირობა.

ამ მხრივ ბაქო ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. ნავთობისა და სხვა მრეწველობისა და მასთან დაკავშირებული ვაჭრობის აღზევებამ, კულტურის განვითარებამ შეცვალა ქალაქის იერსახე და იქ მცხოვრები მოსახლეობის შემადგენლობა. ბაქო გახდა ძალიან დიდი კაპიტალისტური ქალაქი, აზერბაიჯანული ერის ჩამოყალიბების მთავარი ცენტრი.

რკინიგზის მშენებლობა, საზღვაო ტრანსპორტის განვითარება, საკომუნიკაციო გზების გაუმჯობესებამ ხელი შეუწყო ფეოდალური ურთიერთობების დაშლას, სოფლის მეურნეობის დარგების სპეციალიზაციას, წარმოების გაფართოებას ბაზრისთვის, რამაც დააჩქარა სასაქონლო წარმოებისა და კაპიტალისტური ურთიერთობების განვითარება^[14].

ამ პერიოდში აზერბაიჯანელებმა, რომლებიც დიდი კაპიტალის მფლობელები იყვნენ, გადამწყვეტი როლი ითამაშეს რიგი უმნიშვნელოვანესი ეკონომიკური დარგების განვითარებაში. ეროვნული კაპიტალის ხვედრითი წონა ამ სფეროებში მაღალი იყო. გარდა ამისა, აზერბაიჯანელმა კაპიტალისტებმა დიდი თანხა დახარჯეს მიწის ნაკვეთების შესაძენად და საცხოვრებელი კორპუსების მშენებლობაზე.

გენეტიკური კვლევა

მიტოქონდრიული, ანუ დედობრივი მემკვიდრეობა გვიჩვენებს, რომ სომხები და აზერბაიჯანელები უფრო მჭიდროდ არიან დაკავშირებული სხვა ენებზე მოლაპარაკე კავკასიელ და ირანელ ხალხებთან და არა სხვა ინდოევროპელებთან და თურქებთან, შესაბამისად, მას არ შეუძლია ახსნას სომხური და აზერბაიჯანული ენების წარმოშობა^[15].

მამრობითი ხაზით აზერბაიჯანელებში დომინირებს ჰაპლოჯგუფები J1-M267, J2-M172^[16] და G^[16], რაც ადასტურებს ავტოქტონური კავკასიური სუბსტრატის ჰიპოთეზის მნიშვნელოვან როლს.

სქოლიო