زمان

ئەڤ گۆتار ب زازاکی (کرمانجکی، دملی) ژی هەیە: زوان.

ئەڤ گۆتار ب کوردیا باشوور (کەلهووری، کوردی خوارگ) ژی هەیە: زووان.

ئەڤ گۆتار سەرئا خافتنا مرۆڤانئە . ژ بۆئۆ رگانا زمانێ ل زمان (اناتۆمی) بنهێرە

دڤێئە ڤ گۆتار وەرە پاقژکرن داکو ستانداردئوو رێبازێن ویکیپەدیایێ بینە جه. چ هەوجە یە وەرە پاقژکرن هین نەهاتیە نڤیسن.ئە گەر هوون کاربن، ژ کەرەما خوە رە ڤێ گۆتارێ سەرەراست بکن. (نیسان 2024)

چاڤکانیا ڤێ گۆتارێ تنە یە. ژ بۆ پێشڤەخستنا ڤێ گۆتارێ ژ کەرەما خوە رە چاڤکانیێن پێباوەر لێ زێدە بکە. ناڤەرۆکێن بێچاڤکانی دبە کو وەرنئی ترازکرنئوو ژێبرن. چاڤکانیێ لێ بگەرە: "زمان" – پرتووک · زانیار · ارجهڤە.ۆرگ · نووچە · وێنە (ادار 2024)

زمانئا وایێ گۆتنئوو راگیهاندنا د ناڤبەرا مرۆڤان دە یە.

ئەڤ بەش هێ ڤالا یە. تو دکاری لێ زێدە بکی. (ادار 2024)

کو زمانێ مرۆڤان نەبوویا دێ گەلەک جوداتی د ناڤبەر مرۆڤانئوو لاوران دە نەبوویا، نە تەنێ ژئا لی مەژی ڤە، لێ بەلێ ژئا لییێ فیزیکی ڤە ژی. ژ بەر کو بکارانینا مڤی ژ زمانی رە هشتتبوو دەڤئوو روویێ وی بێن گوهارتن، وەک ڤالاتیا دئە زمانێ دەڤێ مرۆڤان دە، چەنگا مرۆڤان کورتئە ، نە وەکی چەنگا لاورانئە .

ژ بەر کو ژیانا مرۆڤێن دەستپێکێ پێشکەتئوو د کۆمێن بچووک دە ژیان کرن لەورا نەچار مان کو گەلەک دەنگان دەرخن. پێویستە کو مرۆڤ بزانبە کو زمان نە تەنێ ل سەر بنگەهی دەنگان دەرکەتێیە، لێ بەلێ ل رەخ دەنگ، گەلەک هێمانئوو نیشانێن جودا هەبوون. گرینگیا هەرەکەتان گەلەک هەبوو.ئە م ڤێ یەکێژی هەیا نها د هەموو جڤاکئوو زمانان دە دبینن، ژ بەر کوئا ریکاریا مە ژ بۆ داناسینا تشتەکی، پەیڤەکی، ناڤەکی، پیڤانەکیئوو گەلەک واتەئوو ئا وایێن کوئە م دخوازن بدن ناسین. ب تایبەت ژی هەرەکەتێن دەستان، چاڤانئوو سەری،ئە ڤ هەرەکەتانا ل گەل هەموو گەلان هەیە،ئوو هەموو کەس دکارێ بکار بینە، میناک: دەمێ کو تو تشتەکی ناخوازی، تو سەرێ خوە پاشڤادبی یانژی تو دەستێ خوە ددی پێش خوە.

ژ بو کوئە م چاڤکانیا دەرکەتنا زمان ناسبکن، پێویستەئە م د دەستپێکێدە زمانێن مەیمۆنانئوو زارۆکێن بچووک لێکۆلین بکن. حەر وها پێویستەئە م زمانێن کەڤنئوو زمانێن ڤێ دەمێ ب هەڤ رە کێشە بکن. جوداتیئوو هەڤبەشیا د ناڤبەر وان دە ناسبکن.ئە م دزانن کوئە مئوو مەیمۆنان (ب تایبەت ژی شامپازی) رەب چەند گۆتنان پار دکن، وەک گۆتنا ( کİخ) کو ژ بو ترساندنا زارۆکان تێ ب کارانین.ئە ڤ پەیڤا د هەموو زمانێن جیهانێدە هەیە. حەر وها پەیڤا (با)ئوو (ما) کو زارۆکێن یەک سالی پێ بانگی باڤئوو دایکا خوە دکە.

گەلەک پەیڤێن هەڤبەچ د ناڤ بەر مرۆڤێن جیهانێ دە هەنە، توو دبینی کو گەلەک پەیڤێنئی نگلیزی د زمانێ مسری یێ کەڤن دە هەیە. حەروسا گەلەک پەیێڤ کو د گەلەک زمانان دە یەک واتەیی ددێ هەیە وەک ( نا-نۆ-نیست، نوو-نەو-یەن، قوت-جوت- قەت......وو هود).ئە ڤ تێ واتەیا کو هەمو زمان ژ یەک یان ژی چەند چاڤکانیان چێبوونە.

تێ گۆتن کو رۆلەک مەزن یائا گر د پێشکەتنا زمان دە هەیە، ب تایبەت ژی باندۆرا ڤێ یەکێ ل سەر ژنان کربوو. چاوا رۆلائا گر ؟ئوو چما ب تایبەت ژی ژن؟ وەک تێ زانین کو ب کارانینا مرۆڤان ژئا گر رە هیشت کو مرۆڤ ب شەڤ ل دۆرائا گر رۆنن. لێ ژ بەر تاریتیێ کو هێل نادا کو هەرەکەتانئوو هێمانان ب کاربینن، مرۆڤ نەچار دبوون کو پەیێڤئوو دەنگان دەرخن.ئە ڤ یەکا ب تایبەت ژی ژنان دکر، ژ بەر کو ژن ب کارێن چاندنیێ دکرنئوو ب شەڤ ل هەڤ دجیڤانئوو ژ هەڤرە دپەیێڤین.

گەلەک پەیێڤ بنگەهێ خوە ژ دەنگێ کو دەردخینێ ناڤ لێ هاتنە کرن، وەک: با، قژۆک خرخرک، چرچرک، فرۆک، باق، خووچخووشائا ڤێ، همهمائا ش........هود.

زۆراهیا هەری مەزن کو مرۆڤان دئا فراندنا زماندە کێشەیا ناڤێن هێژمارا (رەقەم) نە. د زمانێ گەلێ دارستانێن ئاوسترالیایێ دە ژ بلی هێژمارا یەک (1)ئوو دوو (2) توو هێژمارێ دیتر نینە. میناک : ژ بو کو هێژمارا سێ (3) بینن زمان، وها دبێژن “دوو(2)ئوو یەک(1)”،ئوو کو بخوازن بێژن دەه (10)، وێ بێژن “ 2ئوو 2ئوو 2ئوو 2ئوو 2”.ئە ڤ یەکاژی ددە خوویاکرن کو چقاسی زمان پێشکەتیەئوو رۆژ ب رۆژ بەرفەرەه دبە. ل رەخ وێژی گەلەک زمان ژ هۆلێ تێن راکرنئوو وەک زمانێ گەلێنئا مازۆنئوو گەلەک گەلێن کو ب کۆمکووژیان ژ هۆلێ هاتن راکرن، ب وان رە ژی زمانئوو هوونەرا وان هاتە کووشتن. حەر وها گەلەک ملەت ب زمانێ خوە یێ زکماکی ناخفن، د ڤی ملی دە زمانێئی نگلیزی د پلەیا یەکێ دایە کو باندۆرا خوە ل هەمو جیهانێ دکە. نها نێزکی 4000 زمانی زندی د جیهانێ دە هەنە.

ئەم دخوازن د دەسپێکێ دە بەشئوو شاخێن زمانێن جیهانێ بدن خویاکرن. ل گۆری زمانناسێن جیهانێ کو زمانێن زندی دابەشکرنەئوو بنگەهێ وان ڤەکۆلاندنە،ئوو ل سەر ڤی بنگەهی کو رێزمان، کۆکا زمان، دەڤۆکا زمانئوو شێوایێ پێشکەتنا زمانان، هەمو زمان هاتنە دابەشکرن.

حەتا نها ژ بۆ شارەزایان نەدیارئە کو جارا یەکەم مرۆڤ ل کو دەرا جیهانێ پەیدا بوونە یان ژ ور چوونە کوئوو ل کو نشتەجه بوونە؟ یا رۆنیئوو ئە شکەرەئە وئە کو مرۆڤ د ل جهەکی ژیانەئوو ب زمانەکیئا خڤینە. ب دەرباسبوونا دەمێ هێدی هێدی زێدە بوونە، ب نەچاری بەر ب ڤیئا لیئوو ویئا لیێ جیهانێ ڤە چوونەئوو بەربەلاڤ بوونە. ب ڤیئا وایی وەکی جڤاک، کۆمئوو دەستە هاتنە دابەشکرن. حەر کۆمەکێ ژی ژ خوە رە شێوەئوو زمانەکی تایبەت پەیدا کریە. حەموو زمانناس ل سەر ڤێ ل هەڤ دکن کو زمان د دەستپێکێ دە سادە بوویەئوو دبێژن کو زمان ژ دەنگێ با، باران، گیاندار (ژیندار)ئوو کارئوو تەڤگەرا مرۆڤان دەرکەتیە هۆلێ; پاشێ کو مرۆڤ ب پێش کەتنەئوو شارستانی ب دەست خوە ڤەئا نینە، زمانێ وان ژی ب پێش کەتیە. ئەو شارەزا ل گۆری بیرئوو باوەریێن خوە دەنگێن کو د زمانێ کوردی دە هەنە ب ڤیئا وایی راڤە دکن: کالینا میهێ، لۆرینا گور، هەفتین (هەوتینا)ا سە، هێرینا بزنێ، نرینا شێر، شێیین-هیرینا هەسپ، واقینا رۆڤی، قارەقارا مریشکێ، قەبینا کەوێ، خوشینائا ڤێ، ڤزینا بایێ، گورمینا تۆپێ، تەقینا تفنگێ، چیکینا جووجکێ، چیرینا دەری، کلینا مەشکێ، خرچینا زەبەش، زمینا پێ، هرینائە وران، مەوینا پیسیکێئوو هود. کو د کوردی دە میناکێن ب ڤیئا وایی پر ن. تێ زانین کو مرۆڤان د دەستپێکێ دە نەکاریە بنڤیسەئوو ئا لفابەیەک ژی ژ بۆ نڤیساندنێ تونە بوویە. دیرۆکائا لفابەئوو نڤیسینێ نایێ زانین لێ وسا تێ خویاکرن کو یەکەم خەت نڤیس پر سادەئوو زاکۆکانە بوویەئوو ژ وێ خەتێ رە "خەتا وێنەیی" هاتیە گۆتن. مرۆڤان ب خێزکرنا وێنایان هەلوەستا خوە ژ هەڤ رە دیار دکر. حێدی، هێدی د ناڤا نەتەوەیان دە خەت گوهەریەئوو ژێ رەئا لفابە هاتیە دیارکرنئوو ناڤێ "ئالفابەیا بزماری" لێ هاتیە کرن. بوویەرێن شەرێن خوە ل سەر کەڤرئوو زناران ب ڤێ خەتێ کۆلانە. خەتێن بزماری یێنئی رانی ژی هەموو خەتێن بزماری یێن بابیلئوو ئا شووری سادەترئوو خوەشتر بوونەئوو هەر وها جوداهیەکە مەزن د ناڤ ڤێ خەتێئوو خەتێن ناڤبۆری دە هەبوونە. چما کو گەلێئی رانێئا لفابەیا بزماری یا بابیلان گوهەریئوو ئە لفابەیەکە ب رێکئوو پێک دامەزراند.ئە و کەڤرێن نڤیسی کو ل تەختێ جەمشید، بێستوون، حەمەدانئوو هن جهێن دنئێ نئی رانئوو کوردستانێ هاتنە دیتن، نموونەیێن ژ وان خەتێن بزماری نە. حەموو کەڤرێن نڤیساندی یێن دەما حەخامەنشیان ب خەتێن بزماری هاتنە نڤیسین کوئا لفابەیا وان 36 تیپ ن. دیاکۆنۆف د پەراوا "دیرۆکا مەد" دە دبێژە: پێکانینئوو شێوەنڤیسینا کەڤرێن نڤیساندی یێن پارسیا کەڤن ب تایبەتی دەما کو مرۆڤ وان ل چەند بەشان پار دکە دەردکەڤە هۆلێ کو وانئا لفابەیا خوە ژ بابیلئوو ئی لامیان وەرنەگرتیە، دبە کو وان ژئوو رارتوویان خوەستبە.ئە ڤ یەک ژی نیشانی مە ددە کو پارسیان تیپێن بزماری ژ مەدان وەرگرتنە. دیارئە کو زمانێ مەدان باندۆرەکە مەزن ل سەر زمانێ پارسی کریەئوو ب ڤێ یەکێ رە مرۆڤ دکارە ببێژە کوئوو ب ڤ3ە یەکێ رە مرۆڤ دکارە ببێژە کو وانئا لفابەیا خوە ژی ژ مەدان وەرگرتیە. لێ هەتا نها کەڤرەکی کو ب تیپێن مەدی هاتبە نڤیسین پەیدا نەبوویە کو ڤێ راستیێ دەرخینە هۆلێ.

زمانێن حند-ئەوروپی کو کئا سیایا ناڤین هەیا بەراڤێن رۆژاڤایێئو روپا،ەڤ بەشا د هندرێ خوەدا دبێ دوو پەرچە،

مالباتا رۆژهلاتی کو ب ناڤێ زمانێن هندئوو ئا ری تێن ناسین،ئە ڤ پەرچەیا د هندرێ خوەداژی دبە گەلەک زمانێن بنگەهێن، وەک میتانی، سنسکرێتی،ئە خمینی (فارسیا دەسپێکێ)، مەدی (کوردی) ژ زمانێن هەری کەڤن د جیهانێ دا یە. زمانێ کوردی بەشەکە ژ مالباتا زمانێنئا ریە.

مالباتا رۆژاڤایی کو گەلەک جاران ب ناڤێ کەنتوم تێ ناسکرن،ئە ڤ پەرچەیا د ناڤ گەلێئا سیا،ئێ ن ژ نەژادا هندئوو ئە ورۆپی نە، ل رەخ گەلێنئو پوپی ژ بلی زمانێ فنلەندی، ماجاریئوو زمانێ باسکی. حەر وها زمانێ رۆژاڤایی د هندر خوەدا دبە گەلەک بەش:

• زمانێن گەرمانی: (المانی، نگلیزی، دانیمارکی، فلەنمیکی “بەلژێکی”، هۆلەندیئوو زمانێنئی سکەندەناڤی.)
• زمانێن سلاڤی: (رووسی، پۆلۆنی، چەکی، سلۆڤاکی، سەربی، هود.)
• زمانێن لاتینیئا ن “رۆمانی”: (یتالی، فرانسی، سپانی، پۆرتووگالی، هود.)
• زمانێ یەونانی:ئە ڤ زمان زارایەکی ب سەرێ خوە یە،لێ بەلێ، هەر وها زمانێئە رمەنیئوو ئا لبانی ژی، ژ زمانێ حندئوو ئە ورۆپی نە.
• زمانێن کەلتی: د ناڤ دە زمانێ هەری گرینگ زمانێئی رلەندی یە.

بەشێ زمانێ گەلێن کو د ناڤ هەردوو چەماندەئوو چۆلائە رەبستانێئوو باکورێئا فریکا جیه دگرن، دبێژن پەیڤا “سامی” ژ ناڤێ سام کورێ پێخەمبەر نووه تێ.

گەلەک تایبەت مەندێیێن زمانێن سامیئێ ن جودا هەنە، میناک: گەلەک تیپئێ ن تایبەت هەنە کو تەنێ د وان دە هەیە وەک (ح- ط ض) هەر وها پرانێ زمانێ سامی، دەمێ نڤیساندنێدا ژ رات بەرڤە چەپ دچێ;دیسا ژی گەلەک تیپێن کو د زمانێنئا ری دە هەنە ، گەلێ سامی نکارێ وان تیپانا بکار بینن،وەک “ پ- ڤ- چ-ژ- گ...هود.

د هندر زمانێن سامی دە گەلەک زمانئوو زارایێن جور ب جور هەنە وەک:

• پەرچەیێ باشوری: زمانێئە رەبیئێ کەڤن ب هەمو دەڤۆکئوو زاراڤایێن کەڤنار،وەک “حەمیری، قتبابی، سەمودی، سەبایی” ،ئە رەبیا باکوری یا نووئوو زمانێئا تهیووبی “حەبەشی”.
• پەرچەیێ باکوری:ئە ڤ پەرچەیا ب پرانی ل کەنارا دەریایا سپیئوو مەزۆپۆتامیا تێ ب کارانین.وەک “ئا رامی، سریانیئوو سابی”
• پەرچەیێ رۆژاڤایی “کانانی”: فێنیقی،ئا بری “سراێلی”.
• پەرچەیێ رۆژهلاتی:ئە کادی، بابیلیئوو ئا سووری.

ئەڤ بەشا د هندرێ خوەدا دبە دوو بەش:

• زمانێنئوو رالی:ئێ کو ل دەردۆرا چیایێنئۆ رالێ تێ دیتن وەک فلەندی،ئە ستۆنیئوو حنگاری “ماجەری”.
• ئالتایی: دئا سیا ناڤەراستدە بەلاڤ دبە، وەک ترکی، مەنگۆلی، تنۆکۆسیئوو منانشوی.

تپیتی- زمانێنئا سیا دوورین -“رۆژهلاتا دوور”( زمانێن تپیتی، چینی، تایلاندیئوو بۆرمایی....هود.).

حەیا نها ب سەدان زمان هەنە، هین باش نەهاتنە لێکۆلین کرن; لەورا ب شەوایەکی رێکووپێک ناهاتنە دابەشکرن، نە دیارە کوئە ڤ زمانانا دکەڤنە کیژان بەشی یان کیژان پەرچەیی. نیمونێ ڤێ یەکێ ژی ل جیهانێ گەلەکن، وەک زمانێن گەلەک نەژادئوو قەبیلەیێنئە فرێقیئوو ئۆ سترالی.

رووپەلێن گرێدایی:

• زمانێ کوردی
  • کورمانجی
  • سۆرانی
  • دمللی
  • لۆری

ئەو زمان ب مبەستا پێوەندی یێن ناڤ نەتەڤی یا گەلێن دنیا یێ ب دەستێ مرۆڤ هاتنە چێ کرن. نموونەیا ب ناڤبانگا وان زمانان ئەسپەرانتۆئوو ئیدۆ نە.

ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ زمان دە هەنە.