Verskil tüsken versys van "Stellingwarfs"

Stellingwarfs
Stellingwarfs Wikipedie-logo
Nedersaksische naeme	Stellingwarfs
Nederlaanse naeme	Stellingwerfs
Laand	Nederlaand
Taelgebied	Zuud-Frieslaand (behalve in Haulerwiek, Waskemeer en rond Noordwoolde), Noordwest-Overiessel en Zuudwest-Drenthe
Antal sprekers	Tussen 10.600 en 51.000
Taelklassifikaosie	Indo-Europees Germaans West-Germaans Nederduuts Nedersaksisch Stellingwarfs
Schrift	Et Latiense alfabet
Biebelvertaeling	2010 [1]
Taelstaotus	Nedersaksisch dialekt
Dialekten	Stellingwarfs, Kuunders, Westhoeksters, Blokziels, Vollenhoofs, (indieling onbekend veur de rest van Stellingwarfstaelig Overiessel en Drenthe)
Taelkode ISO 639-1	n.v.t.
Taelkode ISO 639-2	n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS	stl

Et Stellingwarfs is een Friso-Saksisch dialekt dat praot wodt in de gemienten Oost- en Weststellingwarf (tegere de Stellingwarven) in Zuudoost-Frieslaand, mit uutzundering van de Friestaelige dörpen Haulerwiek en Waskemeer (beidend Ooststellingwarf) en et gebied rond et dörp Noordwoolde, waor onder invloed van de veenkeloniën een eigen streektael ontwikkeld is (in de volksmond Veenkeloniaols nuumd). Et dialekt in et noordwesten van Overiessel (omdebi'j de gemiente Stienwiekerlaand) en et zuudwesten van Drenthe (omdebi'j de gemiente Westerveld) beheurt ok tot et Stellingwarfs. Et ooldste Stellingwarfs dawwe in drok tegenkommen is van 1837.

Onder de bekendste Stellingwarfstaelige schrievers bin Johan Veenstra, Karst Berkenbosch, Harmen Houtman, Anke Hoornstra, Jan Oosterhof, Benny Holtrop en Sietske Bloemhoff. De laeste schrieft veural veur kiender.

Taelgebied

Et Stellingwarfs het zien oorsprong in et Nedersaksisch en is daordeur verwaant an onder meer et Drents en et Sallaans. De streektael van de gemiente Stienwiekerlaand (Kop van Overiessel) wodt ok tot et Stellingwarfs rekend. In zuudwestelik Drenthe beheurt et grootste diel van de gemiente Westerveld, kleine stokken van de gemienten Midden-Drenthe en Noorderveld en een smalle stroke van de gemiente Meppel tot et Stellingwarfs. Et kerngebied van et Stellingwarfs bin de gemienten Weststellingwarf en Ooststellingwarf.

In de vuuf oostelike dörpen van de Friese gemiente Lemsterlaand (Delfstrehuzen, Bantege, Echtenerbrogge, Echten en Oosterzee) wodde vrogger ok Stellingwarfs praot. Hier was et Stellingwarfs liekewel niet inheems, mar is et d'r hennebrocht deur luden uut Gieteren, in Stienwiekerlaand, die in de laete achttiende en vrogge negentiende ieuw et leegvene ontginden. Krek zo wodde et Stellingwarfs vrogger ok praot in de dörpen in et zuden en oosten van de gemiente Et Vene: Hoornsterzwaog, Jubbege, Ooldehoorn en Ni'jehoorn. Pas in de 20e ieuw wodde de Kuunder een dudelike taelgreens.

De Stellingwarven beheuren tegere mit Et Bildt (Bildts), Liwwadden (Stadsfries) en de Waddeneilanen Vlielaand en Amelaand tot de gebieden in Frieslaand waor gien Fries praot wodt. Uutzunderings bin de Stellingwarver dörpen Waskemeer en Haulerwiek.

Kenmarken

Et Stellingwarfs is veur Nederlaanstaeligen over et algemien goed leesber. De Stellingwarfse literetuur is meerstal medern en kent een verfiend taelgebruuk. Pattie kenmarken gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Nao een veurzetsel as op vaalt van et lidwoord de vake de d vort: op 'e taofel (Fries: op 'e tafel). En in plaetse van et Saksische ienhiedsmeervoold op -t (wi'j maakt) hej in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen -en (wi'j maeken). De -en-vorm wodt ok bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie maeken, niet ie maakt).

Ok typisch Stellingwarfs is et gebruuk van 'ae' (langrekte èè) in plaetse van 'aa' in een bulte woorden, niet in 'ao' zoas dat in de omkrieten veurkomt. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r binnen toch - net as in de aandere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:

Variaanten

Binnen et Stellingwarfs bestaon dudelike variaanten.

Ooststellingwarf

Woorden die in et grootste part van et Stellingwarfse taelgebied aendigen op "-aer" wodden in Ooststellingwarf uutspreuken as "-eer". Allend in et westelikste punt van Ooststellingwarf zeggen ze "-aer". Toch praoten ze niet van een apat "Weststellingwarfs" tegenover een "Ooststellingwarfs". De gemientegreens is gien taelgreens. ^[2]

Stienwiekerlaand

Rond Stienwiek bruken ze niet "jim" en "jow" zoas in de Stellingwarven, mar "jullie" en "joe(n)". Ze zeggen niet "hi'j het en geft", mar "hi'j hef en gef". 't Voltooid dielwoord maeken ze mit e-: niet "bleven" en "maekt", mar "ebleven" en "emeuken". In Stienwiekerlaand praoten ze ok niet van "heit" en "mem", zoas ze in de Stellingwarven doen. In plaatse van erekte klinkers (veerder, oold), heur ie körte klinkers: (verder, old).

Drenthe

In de Smildes in de gemiente Midden-Drenthe is de warkwoordsvervoeging zoas in de Stellingwarven en Stienwiekerlaand: gien Saksisch ienhiedsmeervoold op -t, mar -en (wi'j, ie, zi'j jaegen) en -en bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegen). Et voltooid dielwoord het daor gien e- (hef jeugen). In et grootste pat van Stellingwarfstaelig Drenthe bruken ze et Saksisch ienhiedsmeervoold wel (wi'j, ie, zi'j jaegt), en he'j -t bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegt). Et voltooid dielwoord het daor wel een e- (hef ejeugen, ejacht). ^[3]

Ofzunderlike plaetsen

In et Kuunders, dat praot wodt in de omkrieten van De Kuunder en Blankenham, wodt d'r "aa" zegd in stee van "ae" en in de vier westelikste dörpen van Weststellingwarf (Munnikeburen, Ni'jtriene, Scharpenzeel en Spange) wodt naost een algemiener Stellingwarfs ok nog een aandere variaant praot, et zogenaemde Westhoeksters, dat stark op et Kuunders liekt. De dialektoloog Harrie Scholtmeijer schrift dat et "Westhoekers" praot wodt in Spange, Sliekenborg, Scharpenzeel en De Langelille. ^[4]

Veerder is d'r nog et Blokziels, dat praot wodt in et dörp Blokziel en de omkrieten. Hier zeggen ze "ao" ("ô") in stee van "ae". In et Vollenhoofs, dat in de omkrieten van Vollenhove, Sint Jansklooster en Wannepervene praot wodt, zeggen ze "aa" in plaets van "ae". Et Blokziels en et Vollenhoofs wodden deur pattie taelkundigen niet tot et Stellingwarfs rekend. Scholtmeijer besprekt et Kuunders, Blankenhams en Blokziels saemen en nuumt een protte eigenaordighieden d'r-van. ^[5]

Sprekers

Deur de kleine verschillegies tussen et Stellingwarfs en et Nederlaans is et niet makkelik om de tael van de meensken al of niet as Stellingwarfs te klassifiseren. Nao de jaoren '50 is veural et Nederlaans sterker wodden in et taelgebruuk van de inwoners van Stellingwarf. Een in omvang toenemende groep Stellingwervers gong uutslutend of haost uutslutend Nederlaans spreken. Behalven an et Nederlaans moet dit dialekt ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sund de negentiende ieuw stark verfriest.^[6]

Een twiede probleem bi'j in taeltelling is et begrip Stellingwarfs. Veul meensken in Stienwiekerlaand numen hun tael gien Stellingwarfs. In Stellingwarfstaelig Drenthe is dat al hielemaole niet gebrukelik.

Quick-scan 2007

Hoeveul et Stellingwarfs, Fries en Nederlaands in de Stellingwarven praot wodden as thuustael is onderzocht in een Quick-Scan van de perveensie Fryslân in 2007 en 2011. De risseltaoten bin zo:

Taeltelling 2005

Hieronder staot een lieste mit percentages uut een onderzuuk naor taelbeheersing van et Nedersaksisch (waoronder dus et Stellingwarfs). De percentages bin ofkomstig uut de Taaltelling Nedersaksisch publiceerd in 2005.

Weststellingwarf

• et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 64,6%
• et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 53,2%
• et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,2%
• et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 52,3%

Ooststellingwarf

• et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 48.9%
• et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 29,5%
• et Stellingwarfs lezen kunnen: 66,7%
• et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 47,5%

Stienwiekerlaand

• et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 67,4%
• et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 49,3%
• et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,9%
• et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 41,7%

De Stellingwarver Schrieversronte

In 1972 is de Stellingwarver Schrieversronte opricht, die sund die tied boeken uutgeft, taelkursussen verzorgt en onderzuuk dot naor de Stellingwarfse tael en kultuur. Mit zoe'n 1.300 leden is et naor verholing de grootste Nedersaksische streektaelorganisaosie in Nederlaand. De Schrieversronte gaot liekewel allienig over et Stellingwarfse taelgebied in de perveensie Frieslaand. Et Stellingwarfs-praotende gebied in Overiessel vaalt onder de verantwoording van de IJsselacademie (Iesselakkedemie) in Kampen, wiels dat in Drenthe verzorgt wodt deur et Huus van de Taol in Beilen. Alle drie de organisaosies bin ansleuten bie de SONT, de Federaosie van Streektaelorganisaosies in et Nedersaksische Taelgebied.

Et Stellingwarfse Woordeboek

Vanof 1975 het et Instituut veur Stellingwarver tael en kultuur, in Berkoop, dat insteld is deur de Stellingwarver Schrieversronte, in saemenwarking mit et Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunningen, warkt an de uutgaove van een groot Stellingwarfs woordeboek. Nao een jaorenlange anloop kwam in 1994 et eerste diel van et Stellingwarfs Woordeboek uut, diel II, dat de letters F tot en mit K besleug en 843 bladzieden bevatte. In 1997 verscheen diel III, van de letters L tot en mit R (1.151 bladzieden) en in 2001 diel IV, van de letters S tot en mit Z (985 bladzieden). Et laeste diel om uutgeven te wodden, in 2004, was diel I, dat de letters A tot en mit E besleug en 821 bladzieden het. Mitmekeer bestonnen de vier dielen uut percies 3.800 bladzieden, mit naor schatting 70.000 tot 80.000 woorden.

In september 2005 verscheen d'r ok een inkotte edisie, et Stellingwarfs-Nederlands Verklarend Handwoordenboek, dat 704 bladzieden bevatte.

Kultuuruterings in et Stellingwarfs

In de Stellingwarven het et Stellingwarfs een eigen tiedschrift, De Ovend, waor proza, poëzie, literetuurreceensies en stokken over taelkunde, volkskunde en geschiedenis allegeer in publiceerd wodden. Veerder verschient d'r in et weekblad Stellingwerf en in de Leeuwarder Courante elke weke vaaste rebrieken in et Stellingwarfs. Van 2005 tot 2011 wodde ok et digitaol Stellingwarfs maondblad An de liende van de stichting Stellingwerfs Eigen uutbrocht.

Wat aandere media angaot, beide lekaole radiostesjons in de Stellingwarven zennen et streektaelpergramme "Huus en Hiem" uut, d'r verschienen cd's mit Stellingwarfse meziek, d'r is een Stellingwarfse kabberetgroep mit de naeme "Evenpies bi'jpraoten" en altemet wodt d'r zundags in de karken in et Stellingwarfs preekt.

Disse bluui van et Stellingwarfs in de Stellingwarven het tot now toe gien grote invloed had op 'e Stellingwarfs-praotende gebieden in de Kop van Overiessel en zuudwestelik Drenthe. In Noordwest-Overiessel verschient viermaol in et jaor et tiedschrift Kopstôkken mit bi'jdregen in de tael van disse regio, waoronder dus ok et Stellingwarfs. De Stelligwarfstaelige dielen van Drenthe doen wat streektael anbelangt miest mit aktiviteiten binnen Drenthe mit. Zo het in 2008 et Drèentse Huus van de Taol een netwark opzet van regionaole taelanvieteraers, of 'taolschultes'. De taolschulte veur de gemiente Westerveld is Ans Klok-Wuffen, geboren in de buurtschap Lhee in de toenmaolige gemiente Dwingel.^[7]

Zie ok

• Et Stellingwarfs woordeboek
• De Stellingwarver taelwiezer

Uutgaonde verwiezings

• Stichting Stellingwarver Schrieversronte

Referenties