Federacja Rodezji i Niasy

Koncepcja połączenia terytoriów pojawiła się już w 1915 roku, zgłosiła ją Brytyjska Kompania Południowoafrykańska administrująca wówczas zarówno Rodezją jak i Niasą. W 1938 roku powołano komisję Bledisloe, która miała zbadać możliwość połączenia terytoriów w jeden organizm państwowy. Komisja rekomendowała połączenie, ale zwracała uwagę na rozbieżności polityczne między Północną Rodezją, Południową Rodezją i Niasą. Po II wojnie światowej powołano Radę Środkowo-Afrykańską, której celem miała być koordynacja usług państwowych pomiędzy Rodezjami i Niasą. W 1951 rząd brytyjski opublikował raport, w którym stwierdzał, że federacja miałaby duże korzyści ekonomiczne dla regionu. Raport stwierdzał jednak, że czarni mieszkańcy wszystkich trzech krajów ma odmienne zwyczaje i jest mocno przeciwna federacji. Koncepcja federacji była popierana przez konserwatystów w Wielkiej Brytanii, ale budziła sprzeciw Partii Pracy i czarnych mieszkańców Rodezji i Niasy^[1].

Główną motywacją Wielkiej Brytanii do utworzenia federacji była obawa przed tym, że białe elity polityczne Południowej Rodezji będą skłonne do zacieśniania więzi z Południową Afryką a być może nawet do unifikacji z tym krajem. Biała mniejszość w Rodezji obawiała się wzrostu wpływów czarnych Afrykanów w Rodezji, część białych sympatyzowała z prowadzoną przez południowego sąsiada polityką apartheidu^[2].

Projekt prawny federacji opublikowano w 1952. Niektóre usługi lokalne miały pozostać w gestii rządów poszczególnych krajów, rząd federalny miał zająć się kwestiami związanymi z europejską edukacją, ochroną zdrowia, obroną i rolnictwem. Najwyższe władze dotyczące relacji międzynarodowych, praw obywatelskich czy konstytucji pozostały w gestii Wielkiej Brytanii. Konstytucja przewidywała istnienie parlamentu, w którym 29 z 35 miejsc przypadało Brytyjczykom a 6 Afrykanom^[1].

Projekt wzbudził oburzenie liberałów, labourzystów i mieszkańców afrykańskich terytoriów. Sprzeciw został jednak zignorowany, konstytucja federacji weszła w życie 23 października 1953 roku^[1].

W 1957 znowelizowano konstytucje zwiększając liczbę miejsce w parlamencie z 35 do 59, z czego 12 miało być przeznaczone dla Afrykanów. Prawa wyborcze były uzależnione od edukacji i posiadanych nieruchomości i były stworzone tak, że 75% osób posiadających prawa wyborcze była biała. Z tego względu nawet nieliczne miejsca przeznaczone dla rdzennych Afrykanów były uzależnione od głosów białych kolonizatorów^[1]. Nowelizacja konstytucji stała się katalizatorem dla afrykańskiego nacjonalizmu. Afrykanie obawiali się, że federacja uzyska niepodległość od Wielkiej Brytanii i wprowadzi reżim dyskryminujący czarną ludność i ograniczający jej prawa obywatelskie^[3].

W 1958 roku Hastings Kamuzu Banda powrócił do Niasy. W styczniu 1959 wezwał do ogłoszenia niepodległości kraju i w Niasie wybuchły zamieszki. Bunt został stłumiony przez wojsko sprowadzone z Południowej Rodezji. Wprowadzono stan wyjątkowy, a Banda został uwięziony. Zginęło 53 Afrykanów a 1300 osób zostało aresztowanych przez władze kolonialne^[1]. W tym samym roku wybuchły zamieszki w Południowej Rodezji, gdzie ludność również domagała się niepodległości od Wielkiej Brytanii. Zamieszki również stłumiono i wprowadzono stan wyjątkowy^[1].

W 1959 roku władzę w Wielkiej Brytanii objęła Partia Pracy. Nowy premier Harold Macmillan powołał komisje, której celem była ocena funkcjonowania federacji i przedstawienie rekomendacji na przyszłość. Nie wykluczano, że rekomendacją będzie rozwiązanie federacji. Macmillan zmienił władze federacji, a nowa administracja uwolniła Bandę. Banda udał się do Londynu gdzie wynegocjował nową konstytucję dla Niasy. Konstytucja dawała szersze prawa wyborcze dla Afrykanów i przewidywała wybory do parlamentu. Banda i jego partia (Malawi), domagali się rozwiązania federacji. W wyborach w 1961 roku partia Malawi wygrała wybory, zyskując praktycznie jednogłośne poparcia Afrykanów, spore poparcie mieszkających w Niasie Hindusów a nawet niewielkie poparcie Europejczyków. W tej sytuacji jasne stało się, że Niasa wycofa się z federacji^[1].

W 1962 roku odbyły się wybory w Rodezji Północnej, na mocy nowo nadanej konstytucji. W wyborach tych, podobnie jak w Niasie, zwyciężyli zwolennicy niepodległości (Kenneth Kaunda i Harry Nkumbula). Podobnie jak Banda, domagali się wystąpienia Rodezji Północnej z federacji^[1].

Federacja została rozwiązana w 1963, a rok później niepodległość uzyskały Rodezja Północna jako Zambia i Niasa jako Malawi. Rodezja Południowa ogłosiła ją dwa lata później, jako Rodezja. Decyzji tej nie uznał Londyn, ponieważ tamtejsze władze prowadziły politykę dyskryminacji rasowej na wzór RPA. Gdy w 1979 roku sytuacja uległa zmianie, Wielka Brytania w rok później przyznała jej niepodległość. Państwo to nazywa się od tamtej pory Zimbabwe.

• John Jestyn Llewellin (1953–1957)
• Simon Ramsay (1957–1963)
• Humphrey Gibbs (1963)

• Godfrey Huggins (1953–1956)
• Roy Welensky (1956–1963)