Film noir

gatunek w kinie amerykańskim (l. 40. XX w. – 50. XX w.)

Film noir (wym. IPA: film nwaːr), czarny film lub czarne kino – nurt, stylistyka lub gatunek[1] w kinie amerykańskim, wywodzący się z kina gangsterskiego, rozwijany głównie w latach 40. XX wieku i pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Filmy noir unikają jasnego podziału na dobro i zło, pokazują często niewyjaśnione zbrodnie i perwersję, unikają moralizowania i happy endów. Do charakterystycznych elementów stylu noir należą m.in. silne kontrasty, operowanie cieniami, obrazy nocnego miasta[2]. Typowymi bohaterami tego typu filmów są m.in. femme fatale, przeciętni ludzie wplątani przypadkowo w świat przestępczy oraz prywatni detektywi[3].

Rita Hayworth jako kobieta fatalna w Damie z Szanghaju

Geneza i nazwa

edytuj

Powstanie "czarnego kina" związane było z atmosferą pesymizmu i niepewności, jaka zapanowała w Stanach Zjednoczonych wraz z wybuchem II wojny światowej, a także ze zmianami w amerykańskiej obyczajowości i tożsamości, jakie dokonywały się za sprawą gwałtownej industrializacji i urbanizacji kraju oraz pojawiania się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego[4]. Z kolei charakterystyczna dla gatunku postać kobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn stanowi wyraz nasilającego się w Ameryce po wojnie mizoginizmu, wynikającego z postępującej emancypacji kobiet, które uzyskały w tamtym okresie większą niezależność ekonomiczną i obyczajową[5]. Z kolei wizualna warstwa czarnych filmów powstała pod wpływem europejskiej kinematografii, szczególnie ekspresjonizmu niemieckiego, która została przyswojona dzięki emigrantom z Europy, m.in. Fritzowi Langowi i Ottonowi Premingerowi[6]. Ponadto skomplikowana psychika bohaterów czarnego kina, niejednoznaczność moralna postaci, które mogły być jednocześnie i dobre i złe, miały swoje źródło w teoriach psychologicznych Zygmunta Freuda[7].

Za pierwszy film noir uważany jest Sokół maltański Johna Hustona z 1941 roku. Jednak pewne elementy tej stylistyki zawiera też pochodzący z tego samego roku High Sierra Raoula Walsha[8].

Termin film noir narodził się na gruncie francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy użył go krytyk Nino Frank w 1946 roku, a spopularyzowali go francuscy krytycy Raymond Borde i Étienne Chaumeton, którzy opublikowali w 1955 roku książkę Panorama amerykańskiego kina czarnego[9]. Nazwa została zaczerpnięta od Serie Noir, serii wydawniczej wydawnictwa Gallimard Press, w ramach której ukazywały się przed II wojną światową francuskie wydania amerykańskich powieści kryminalnych, tzw. hard-boiled novel[10].

 
Kadr z filmu Wielki kartel

Czarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu[3][11][12]. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest za sprawą charakterystycznych środków wizualnych: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikania planów pełnych. Postacie w filmie czarnym nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru np. drzwiami, oknami. Postacie nie są centralne dla kadru, są umieszczone nietypowo, często wtapiają się w otoczenie, nie są z niego wyraźnie wyodrębnione. Ukazuje się je często bądź to za pomocą ujęć z dołu (co sprawia, że nabierają monumentalności) lub z góry (co zmniejsza je i stawia w pozycji ofiary)[13][12][11]. Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną chronologią[12] oraz posługują się narracją spoza kadru[11].

Aktorzy i postacie

edytuj

Najbardziej wpływowym aktorem czarnych filmów był Humphrey Bogart, który wykształcił charakterystyczny typ męskiego bohatera – prywatnego detektywa lub przestępcy, lakonicznego, cynicznego ironisty i zatroskanego twardziela, zazwyczaj ubranego w znoszony prochowiec i często palącego papierosa[14]. Wraz ze swoją żoną Lauren Bacall, która partnerowała mu m.in. w Wielkim śnie oraz Mrocznym przejściu tworzyli najpopularniejszą ówcześnie ekranową parę[15]. Popularny duet aktorski czarnego kina stanowili również Adrian Ladd oraz Veronica Lake (zagrali wspólnie m.in. w Pistolecie do wynajęcia oraz Błękitnej dalii[16]. Ikoną filmu noir stała się także Rita Hayworth, która zagrała m.in. w Gildzie oraz Damie z Szanghaju[17], natomiast Jane Greer stała się jedną z najważniejszych odtwórczyń ról kobiet fatalnych czarnego kina[18]. Do innych znaczących aktorów kina czarnego należą m.in. James Cagney, Richard Conte, Richard Widmark oraz Robert Mitchum[19][20]. Najbardziej znane historie „czarnej serii” mają swoje źródła w powieściach amerykańskich klasyków powieści kryminalnych, takich jak: Dashiell Hammett, Raymond Chandler, James M. Cain[21].

Najważniejsze filmy gatunku[22]

edytuj
Rok
premiery
Tytuł Reżyser Wykonawcy Nagrody i nominacje
1941 Sokół maltański John Huston Humphrey Bogart, Mary Astor,
Sydney Greenstreet
Oscar – 3 nominacje
1941 Kasyno w Szanghaju Josef von Sternberg Gene Tierney, Walter Huston,
Victor Mature, Ona Munson
Oscar – 2 nominacje
1941 Pistolet do wynajęcia Frank Tuttle Veronica Lake, Robert Preston,
Alan Ladd
1942 Szklany klucz Stuart Heisler Brian Donlevy, Veronica Lake,
Alan Ladd
1942 Casablanca Michael Curtiz Humphrey Bogart, Ingrid Bergman, Paul Henreid, Claude Rains, Conrad Veidt Oscar - 3 nagrody i 5 nominacji
1944 Tajemnicza dama Robert Siodmak Franchot Tone, Ella Raines, Alan Curtis
1944 Podwójne ubezpieczenie Billy Wilder Fred MacMurray, Barbara Stanwyck,
Edward G. Robinson
Oscar – 7 nominacji
1944 Laura Otto Preminger Gene Tierney, Dana Andrews,
Clifton Webb, Vincent Price,
Judith Anderson
Oscar - 4 nominacje i 1 nagroda
1944 Żegnaj, laleczko Edward Dmytryk Dick Powell, Claire Trevor, Anne Shirley
1944 Kobieta w oknie Fritz Lang Edward G. Robinson, Joan Bennett,
Raymond Massey, Dan Duryea
Oscar – 1 nominacja
1944 Ministerstwo strachu Fritz Lang Ray Milland, Marjorie Reynolds
1945 Konflikt Curtis Bernhardt Humphrey Bogart, Alexis Smith,
Sydney Greenstreet
1945 Mildred Pierce Michael Curtiz Joan Crawford, Jack Carson,
Zachary Scott, Eve Arden, Ann Blyth,
Bruce Bennett
Oscar – 6 nominacji i 1 nagroda
1945 Szkarłatna ulica Fritz Lang Edward G. Robinson, Joan Bennett,
Dan Duryea
1945 Kręte schody Robert Siodmak Dorothy McGuire, George Brent,
Ethel Barrymore
Oscar – 1 nominacja
1945 Bezdroże Edgar G. Ulmer Tom Neal, Ann Savage
1946 Mroczne zwierciadło Robert Siodmak Olivia de Havilland, Lew Ayres,
Thomas Mitchell
Oscar – 1 nominacja
1946 Błękitna dalia George Marshall Alan Ladd, Veronica Lake,
William Bendix
Oscar – 1 nominacja
1946 Intruz Orson Welles Edward G. Robinson, Loretta Young,
Orson Welles
Oscar – 1 nominacja
1946 Somewhere in the Night Joseph L. Mankiewicz John Hodiak, Nancy Guild, Lloyd Nolan
1946 Zabójcy Robert Siodmak Burt Lancaster, Ava Gardner,
Edmond O’Brien
Oscar – 4 nominacje
Edgar Award – 1 nagroda
1946 Wielki sen Howard Hawks Humphrey Bogart, Lauren Bacall
1946 W matni Henry Hathaway Lucille Ball, Clifton Webb,
William Bendix
1947 Tajemnica jeziora Robert Montgomery Robert Montgomery, Audrey Totter
1947 Brutalna siła Jules Dassin Burt Lancaster, Hume Cronyn,
Charles Bickford
1947 Nightmare Alley Edmund Goulding Tyrone Power, Joan Blondell,
Coleen Gray
1947 Pocałunek śmierci Henry Hathaway Victor Mature, Brian Donlevy,
Coleen Gray, Richard Widmark
Oscar – 2 nominacje,
Złoty Glob – 1 nagroda,
MFF w Locarno – 2 nagrody
1947 Morderca poza podejrzeniem Michael Curtiz Joan Caulfield, Claude Rains,
Audrey Totter, Constance Bennett
1947 Mroczne przejście Delmer Daves Humphrey Bogart, Lauren Bacall
1947 Człowiek z przeszłością Jacques Tourneur Robert Mitchum, Jane Greer,
Kirk Douglas, Rhonda Fleming
1947 Krzyżowy ogień Edward Dmytryk Robert Young, Robert Mitchum,
Robert Ryan, Gloria Grahame
Oscar – 5 nominacji,
MFF w CannesZłota Palma, BAFTA – 1 nagroda, Edgar Award – 1 nagroda
1947 Desperate Anthony Mann Steve Brodie, Audrey Long,
Raymond Burr
1947 Ostatnia runda Robert Rossen John Garfield, Lilli Palmer Oscar – 3 nominacje, 1 nagroda
1947 Johnny O'Clock Robert Rossen Dick Powell, Evelyn Keyes, Lee J. Cobb
1947 Śmiertelne porachunki John Cromwell Humphrey Bogart, Lizabeth Scott
1947 Dama z Szanghaju Orson Welles Orson Welles, Rita Hayworth
1948 Przepraszam, pomyłka Anatole Litvak Barbara Stanwyck, Burt Lancaster Oscar – 1 nominacja
1948 Raw Deal Anthony Mann Dennis O'Keefe, Claire Trevor,
Marsha Hunt, John Ireland
1948 Koralowa wyspa John Huston Humphrey Bogart, Edward G. Robinson,
Lauren Bacall, Lionel Barrymore,
Claire Trevor
Oscar – 1 nagroda
1948 Wielki zegar John Farrow Ray Milland, Charles Laughton
1948 Żyj nocą Nicholas Ray Cathy O’Donnell, Farley Granger,
Howard Da Silva
1948 Krzyk miasta Robert Siodmak Victor Mature, Richard Conte,
Fred Clark, Shelley Winters
1949 W pułapce miłości Robert Siodmak Burt Lancaster, Yvonne De Carlo,
Dan Duryea
1949 Siła zła Abraham Polonsky John Garfield, Thomas Gomez,
Marie Windsor
1949 Dom ludzi obcych Joseph L. Mankiewicz Edward G. Robinson, Susan Hayward, Richard Conte MFF w Cannes – 1 nagroda
1949 Biały żar Raoul Walsh James Cagney, Virginia Mayo,
Edmond O’Brien
1950 Asfaltowa dżungla John Huston Sterling Hayden, Louis Calhern,
Jean Hagen, James Whitmore,
Sam Jaffe, John McIntire
Oscar – 4 nominacje;
MFF w Wenecji – 1 nagroda, 1 nominacja;
Złoty Glob – 3 nominacje; BAFTA – 1 nominacja;
Edgar Award – 1 nagroda
1950 Przeklęci nie płaczą Vincent Sherman Joan Crawford, David Brian
1950 Bulwar Zachodzącego Słońca Billy Wilder William Holden, Gloria Swanson,
Erich von Stroheim, Nancy Olson
Oscar – 11 nominacji i 3 nagrody,
Złoty Glob – 4 nagrody
1950 Noc i miasto Jules Dassin Richard Widmark, Gene Tierney,
Googie Withers, Herbert Lom
1950 Pustka Nicholas Ray Humphrey Bogart, Gloria Grahame
1950 Gdzie kończy się chodnik Otto Preminger Dana Andrews, Gene Tierney
1950 Mroczne miasto William Dieterle Charlton Heston, Lizabeth Scott,
Viveca Lindfors, Dean Jagger
1950 Panika na ulicach Elia Kazan Richard Widmark, Barbara Bel Geddes, Jack Palance Oscar – 1 nagroda,
MFF w Wenecji – 1 nagroda i 1 nominacja
1951 Trzynasty list Otto Preminger Linda Darnell, Charles Boyer
1951 The Prowler Joseph Losey Van Heflin, Evelyn Keyes
1951 Strażnik prawa Bretaigne Windust Humphrey Bogart
1951 Jego typ kobiety John Farrow Robert Mitchum, Jane Russell,
Vincent Price
1951 Nieznajomi z pociągu Alfred Hitchcock Farley Granger, Ruth Roman,
Patricia Hitchcock
Oscar – 1 nominacja
1951 Opowieści o detektywie William Wyler Kirk Douglas, Eleanor Parker,
William Bendix, Cathy O’Donnell
Oscar – 4 nominacje, BAFTA – 1 nominacja,
MFF w Cannes – 1 nagroda i 1 nominacja,
Edgar Award – 1 nagroda,
Złoty Glob – 3 nominacje
1951 As w potrzasku Billy Wilder Kirk Douglas, Jan Sterling Oscar – 1 nominacja,
MFF w Wenecji – 3 nominacje i 2 nagrody
1952 Proszę nie pukać Roy Ward Baker Marilyn Monroe, Richard Widmark,
Anne Bancroft
1952 Niagara Henry Hathaway Marilyn Monroe, Joseph Cotten,
Jean Peters
1953 Twarz anioła Otto Preminger Robert Mitchum, Jean Simmons
1954 Pocałunek mordercy Stanley Kubrick Frank Silvera, Irene Kane MFF w Locarno – 1 nagroda
1955 Noc myśliwego Charles Laughton Robert Mitchum, Shelley Winters,
Lillian Gish
1955 Śmiertelny pocałunek Robert Aldrich Ralph Meeker, Albert Dekker,
Paul Stewart
1955 Gdy miasto śpi Fritz Lang Dana Andrews, Rhonda Fleming,
George Sanders, John Drew Barrymore, Ida Lupino
1956 Zabójstwo Stanley Kubrick Sterling Hayden, Coleen Gray,
Vince Edwards
BAFTA – 1 nominacja
1956 Ponad wszelką wątpliwość Fritz Lang Dana Andrews, Joan Fontaine
1958 Dotyk zła Orson Welles Charlton Heston, Janet Leigh,
Orson Welles, Zsa Zsa Gabor
FIPRESCI – 1 nagroda

Zmierzch gatunku

edytuj

Koniec świetności filmów noir nastąpił w latach 50. Za obraz wyznaczający zmierzch czarnego kina uważa się Śmiertelny pocałunek z 1955 roku, po nim czarne kino stało się głównie formą produkcji niskobudżetowej, rzadko wykorzystywaną przez wielkie wytwórnie filmowe; było natomiast popularne we Francji (na przykład Alphaville w reżyserii Jean-Luca Godarda z 1965 oraz filmy, które wyreżyserował Jean-Pierre Melville)[23]. W latach 60. i 70. pojawiła się natomiast seria kolorowych filmów, nawiązujących do czarnego kina (były to m.in. filmy Chinatown, Taksówkarz oraz Brudny Harry)[11].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Wśród filmoznawców nie ma zgody, co do tego, czym jest film noir – definiuje się go jako gatunek filmowy, subgatunek, cykl filmów, tendencję, nastrój, nurt lub stylistykę. Zob. Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 24-25, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  2. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6-7, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  3. a b Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 7, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  4. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8-9, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  5. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 11, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  6. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 12, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  7. Jerzy Płażewski: Historia filmu. Warszawa: Książka i wiedza, 2005, s. 161. ISBN 83-05-13416-4.
  8. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  9. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 5, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  10. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 15, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  11. a b c d Czarny film. W: Marek Hendrykowski: Słownik terminów filmowych. Poznań: Ars Nowa, 1994.
  12. a b c Paul Schrader: Uwagi o filmie noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 75, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  13. Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
  14. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 23. ISBN 0-8108-5960-2.
  15. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 10. ISBN 0-8108-5960-2.
  16. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 165. ISBN 0-8108-5960-2.
  17. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 128. ISBN 0-8108-5960-2.
  18. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 120. ISBN 0-8108-5960-2.
  19. Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 53, 324. ISBN 0-8108-5960-2.
  20. 15 Nov 2012 | last updated-15 Nov 2012, IMDb: Film Noir: the main 20 actors – a list by consultorapatagonica [online], IMDb [dostęp 2016-12-29].
  21. Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo KRONIKA – Marian B. Michalik, 1995, s. 160. ISBN 83-86079-03-7.
  22. Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo KRONIKA – Marian B. Michalik, 1995, s. 161. ISBN 83-86079-03-7.
  23. Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 26, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.