Jaskrowce

rząd roślin

Jaskrowce (Ranunculales Dumort.) – rząd roślin okrytonasiennych. Stanowi grupę siostrzaną dla wszystkich pozostałych dwuliściennych właściwych. Przeważnie są to rośliny zielne, rzadziej drzewa i krzewy (w drewnie zawsze obecne są naczynia). Należy tu (według APweb) 7 rodzin zawierających 199 rodzajów z 4445 gatunkami[2]. Centrum współczesnego zróżnicowania rzędu jest Azja Wschodnia – wszystkie rodziny tam występują, niektóre tylko tam (olszankowate i Circaeasteraceae), jaskrowate są kosmopolityczne, pozostałe spotykane są głównie na półkuli północnej, miesięcznikowate w strefie międzyzwrotnikowej[2].

Jaskrowce
Ilustracja
Ranunculus cortusifolius
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Ranunculanae

Rząd

jaskrowce

Nazwa systematyczna
Ranunculales Dumort.
Anal. Fam. Pl.: 44. 1829
Sasanka zwyczajna
Przylaszczka pospolita

Morfologia

edytuj
 
Mak wschodni
 
Glistnik jaskółcze ziele
 
Mahonia pospolita
Pokrój
Rośliny zielne, rzadziej krzewy, niewielkie drzewa i pnącza[3].
Liście
Zwykle skrętoległe, rzadko naprzeciwległe, pojedyncze lub złożone, często podzielone lub głęboko wcinane, rzadziej liście o blaszkach całych, na brzegu zwykle piłkowane[4][2].
Kwiaty
Pojedyncze lub zebrane w różnego typu kwiatostany, wyrastające szczytowo lub z kątów liści[4]. Zwykle promieniste, tylko u niektórych owadopylnych wyewoluowały kwiaty grzbieciste[3]. Kwiaty wsparte są pojedynczą przysadką lub jej brak[4]. Listki okwiatu w liczbie od 4 do 15 są umieszczone w jednym lub dwóch okółkach, czasem spiralne[4], zwykle zróżnicowane na kielich i koronę. Płatki korony są zawsze wolne, często z miodnikami u nasady. Pręciki w liczbie od 3 do 500, często liczne, zwykle wolne. Owocolistki są zamknięte, zwykle także liczne i wolne (słupkowie apokarpiczne), skrętolegle umieszczone na wydłużonym dnie kwiatowym[3].
Owoce
Bardzo zróżnicowane – mieszki, jednonasienne orzeszki, jagody[2][4] i torebki[4].

Systematyka

edytuj

Relacje filogenetyczne między rodzinami w obrębie rzędu są dobrze poznane i stabilne od lat 90. XX wieku, potwierdzone w licznych analizach molekularnych w początkach XXI wieku. W kolejnych edycjach systemów APG (1998, 2003, 2009, 2016) nie zachodziły w klasyfikacji rzędu istotne zmiany. Najstarszą linią rozwojową w jego obrębie, siostrzaną dla wszystkich pozostałych rodzin są olszankowate Eupteleaceae. Na podstawie analiz molekularnych[5] datowano zróżnicowanie rodzin w obrębie tego rzędu na okres wcześniejszy niż 105 milionów lat temu i tylko rozdzielenie berberysowatych Berberidaceae i jaskrowatych Ranunculaceae nastąpić miało później, być może dopiero 90 milionów lat temu. Znaleziska skamieniałości roślin klasyfikowanych jako Potomacapnos (dymnicowe) datowanych na 120 milionów lat temu i Leefructus (jaskrowate) datowanych na 125,8–123 miliony lat temu wskazuje na bardzo szybką dywersyfikację w obrębie tego rzędu, która nastąpiła w ciągu ok. 5 milionów lat przed 123 milionami lat temu[2][6]. Z Portugalii pochodzą datowane na apt skamieniałości Teixeiraea lusitanica o cechach typowych dla jaskrowców, prawdopodobnie z linii prowadzącej do miesięcznikowatych Menispermaceae[4].

Pozycja w kladogramie dwuliściennych właściwych według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rząd jest najstarszą linią rozwojową tj. kladem bazalnym dwuliściennych właściwych:


jaskrowce Ranunculales




srebrnikowce Proteales




trochodendronowce Trochodendrales




bukszpanowce Buxales




parzeplinowce Gunnerales




ukęślowce Dilleniales




skalnicowce Saxifragales




winoroślowce Vitales


klad różowych






Berberidopsidales




sandałowce Santalales




goździkowce Caryophyllales


klad astrowych











Powiązania filogenetyczne rodzin zaliczanych do jaskrowców według APweb
jaskrowce

olszankowate Eupteleaceae




makowate Papaveraceae





krępieniowate Lardizabalaceae



Circaeasteraceae





miesięcznikowate Menispermaceae




berberysowate Berberidaceae



jaskrowate Ranunculaceae







Pozycja w systemie Ruggiero i in. (2015)
Rząd tworzy jeden z 18 nadrzędów okrytonasiennych – jaskropodobne Ranunculanae i obejmuje rodziny zgodnie z systemem APG III (2009)[1].
Pozycja i podział w systemie Reveala (1999)
Rząd wąsko ujmowany (tylko dwie rodziny – gorzknikowate Hydrastidaceae i jaskrowate Ranunculaceae), należący do nadrzędu Ranunculanae i podklasy jaskrowych. Podklasa odpowiada ujęciu rzędu w systemach APG, przy czym obejmuje także piwoniowce Paeoniales[7][8].
Klasyfikacja według systemu Takhtajana (1997, 2009)
W systemie Armena Tachtadżiana z 1997 rząd Ranunculales był monotypowy, tj. obejmował tylko rodzinę jaskrowatych. Pozostałe rodziny najbliżej spokrewnione grupowane były w rzędy Lardizabales, Menispermales, Berberidales, Circaestrales, Hydrastidiales, Glaucudiales i Papaverales połączone w ramach nadrzędu jaskropodobnych Ranunculanae i podklasę Ranunculidae. Do grupy tej (nadrzędu i podklasy) Takhtajan zaliczył także piwoniowate Paeoniaceae tworzące własny rząd Paeoniales[9]. Współcześnie rodzina ta włączana jest do skalnicowców Saxifragales[2].
W systemie z 2009 do nadrzędu jaskropodobnych Ranunculanae Tachtadżian zaliczył tu obok rzędów z wcześniejszej wersji klasyfikacji także Eupteleales, przy czym w ramach rzędu jaskrowców umieścił obok jaskrowatych rodzinę Hydrastidiaceae (z jednym gatunkiem – gorzknikiem kanadyjskim Hydrastis canadensis). Utrzymał w tym nadrzędzie nadal piwoniowce z rodziną piwoniowatych[10].
Klasyfikacja według systemu Cronquista (1981)
Rząd w systemie Arthura Cronquista obejmował znaczną część rodzin, które później zostały potwierdzone jako najbliżej spokrewnione z jaskrowatymi, a poza tym sabiowate i garbownikowate, klasyfikowane współcześnie odpowiednio do rzędów srebrnikowców Proteales i dyniowców Cucurbitales. Z kolei bazalne dla tej grupy olszankowate sklasyfikowane były w rzędzie oczarowców Hamamelidales, a makowate tworzyły odrębny rząd makowców Papaverales[11]. Rodziny jaskrowców w systemie Cronquista:

Przypisy

edytuj
  1. a b Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. a b c d e f g Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-01-24] (ang.).
  3. a b c Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 322. ISBN 83-214-1305-6.
  4. a b c d e f g Jan Thomas Johansson: Ranunculales. [w:] The Phylogeny of Angiosperms [on-line]. [dostęp 2021-01-27].
  5. Anderson, C. L., Bremer, K., & Friis, E. M. 2005. Dating phylogenetically basal eudicots using rbcL sequences and multiple fossil reference points. American J. Bot. 92: 1737-1748.
  6. Wang, W., Dilcher, D. L., Sun, G., Wang, H.-S., & Chen, Z.-D. 2016. Accelerated evolution in the early angiosperms: Evidence from ranunculalean phylogeny by integrating living and fossil data. J. Syst. Evol. 54: 336-341.
  7. Crescent Bloom: Ranunculales. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-06-02]. (ang.).
  8. James L. Reveal: Reveal System of Angiosperm Classification. Norton-Brown Herbarium, University of Maryland. [dostęp 2021-09-23].
  9. Armen Takhtajan: Diversity and classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1997, s. 10–11. ISBN 0-231-10098-1.
  10. Armen Takhtajan: Flowering Plants. 978-1-4020-9608-2: Springer, 2009, s. 77–100.
  11. Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 116–118. ISBN 0-231-03880-1.