Wikipedia

Narodowa Organizacja Radykalna

Narodowa Organizacja Radykalna (w literaturze spotyka się także, rzadziej, nazwę Narodowy Obóz Rewolucji[7][3]) – polska narodowo-radykalna[4][8], faszystowska[9][10][1] i narodowo-socjalistyczna[11] organizacja kolaborująca z Niemcami[12][13], utworzona w październiku 1939 roku przez grupę dawnych członków Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga[2][14]. Działała do wiosny 1940 roku[6][15].

Narodowa Organizacja Radykalna
Lider

Andrzej Świetlicki[1][2][3][4][5]

Data założenia

październik 1939

Data rozwiązania

wiosna 1940[6]

Ideologia polityczna

narodowy radykalizm, narodowy socjalizm, faszyzm, kolaboracja

NOR grupował polskich polityków i działaczy, którzy zamierzali współpracować z niemieckimi władzami okupacyjnymi w celu uzyskania wpływu na politykę okupowanej Polski[1]. Inicjatorem powstania grupy był Andrzej Świetlicki[11][2][1][16][17], który wcześniej próbował stworzyć formację o profilu narodowo-socjalistycznym na wzór NSDAP[18]. Jak pisał historyk Tomasz Szarota, NOR „z jednej strony nawiązywała do programu i ideologii ONR-Falangi, z drugiej zaś stwarzała płaszczyznę działania dla osób starszej generacji, antysemitów i germanofilów”[19]. Próba kolaboracji zakończyła się fiaskiem: w marcu 1940 roku lokal NOR zamknęło Gestapo, a w maju tegoż roku aresztowano Świetlickiego, który został w następnym miesiącu rozstrzelany w Palmirach[6].

Przed wojną grupa narodowych radykałów założyła krótkotrwałą organizację o tej samej nazwie. Jej liderem był Jerzy Rutkowski[20].

Struktura organizacyjna

edytuj

Oficjalna nazwa ugrupowania brzmiała Narodowa Partia Radykalna. Wojciech Muszyński podał, że inicjatorem jej powstania był Władysław Puławski, działacz „Związku Legionistów i Peowiaków”, przedwojenny oficer rezerwy. Pełnił funkcję kierownika organizacji. Jego zastępcą był Jan Podgórski, który był rzeczywistym przywódcą ugrupowania. Działał przed wojną w narodowosocjalistycznej „Błyskawicy” oraz w Narodowej Partii Społecznej. Funkcję II zastępcy pełnił Antoni Mucharski, natomiast sekretarza Władysław Wojtowicz. W skład 20-osobowej Rady Głównej wchodzili m.in. docent Stanisław Bryć, Zygmunt Cybichowski, Antoni Jakubowski, Józef Niski, Stanisław Trzeciak. Zdaniem tego samego autora Świetlicki nie pełnił żadnej funkcji, a ugrupowanie powstało z inicjatywy Puławskiego, który spotykał się z SA-Oberführerem Ludwigiem Leistem[21]. Inni autorzy opisują Świetlickiego właśnie jako założyciela i lidera grupy[1][2][11][3][4][22].

Działalność

edytuj

Narodowa Organizacja Radykalna otrzymała od niemieckich władz wojskowych dawny lokal Związku Młodej Polski w Alejach Ujazdowskich w Warszawie[23], Andrzejowi Świetlickiemu przydzielono dawne mieszkanie Juliana Tuwima[24]. W marcu 1940 roku NOR współorganizowała z Niemcami serię napadów na domy i sklepy warszawskich Żydów, znaną jako pogrom wielkanocny. Historycy nie są w stanie dziś stwierdzić, czy pogrom ten został zaplanowany przez Niemców, czy też zaakceptowali oni tylko inicjatywę NOR[25][2]. Współpracę NOR przy dokonaniu pogromu odnotował „Biuletyn Informacyjny” ZWZ z 21 czerwca 1940 roku. NOR powiązana była z takimi organizacjami jak GOJ (Gospodarczo Organizujmy Jedność, antysemicki związek kupców i rzemieślników) i Atak (bojówka NOR, zlikwidowana w 1940 roku). Gospodarczo Organizujmy Jedność odpowiedzialna była za znakowanie sklepów aryjskich symbolem topokrzyża[26] a „Atak” stanowiła paramilitarne skrzydło partii, działające szczególnie aktywnie w czasie pogromu wielkanocnego. W czasie zajść przedstawiciele NOR apelowali do społeczeństwa polskiego o udział w pogromach, wstępowanie do organizacji oraz kolaborację z hitlerowcami przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Organizacja usprawiedliwiała nawet porażkę w kampanii wrześniowej jako winę sanacji i akceptowała utracenie ziem zachodnich; według koncepcji partii straty te zrekompensować miały zyski na wschodzie.

Narodzie Polski! Z winy sanacji Polska poniosła straszliwą klęskę oraz utraciła niepodległość i ziemie zachodnie. Ale nie wszystko jest stracone. Można odbudować wojsko polskie, aby wzięło udział w nieuniknionej wojnie przeciwko komunizmowi sowieckiemu. Zdobyte na wschodzie ziemie przywrócą nam nasze terytoria zagarnięte przez ZSRR, a inne bardziej na wschód, będą rekompensatą za utracone Pomorze, Śląsk, i Poznańskie oraz odszkodowaniem za straty wojenne. Na finansowanie odbudowy Polski i jej nowej armii użyjemy skonfiskowaną własność żydowską. Rodacy! Wstępujcie do NOR! Dajcie nam możność odbudowania ojczyzny i powstania Wielkiej Polski![27]

Poza Świetlickim, działaczami NOR byli też Erazm Samborski[22], ksiądz Stanisław Trzeciak[28], Stanisław Brochwicz vel Brohwicz[29], Antoni Cercha[potrzebny przypis], R. Podgórski[22], Władysław Studnicki[30], Zygmunt Cybichowski[16], Jerzy Cybichowski[22].

Niejasne pozostają związki NOR i przywódcy RNR-Falanga, Bolesława Piaseckiego. Współpracownik Piaseckiego Włodzimierz Sznarbachowski uważał, że przywódca NOR, Andrzej Świetlicki, działał w porozumieniu z Piaseckim i wykonywał jego polecenia. Jego zdaniem: Piasecki zamierzał stworzyć dwie organizacje: jawną, współpracującą z Niemcami NOR oraz podziemną, walczącą z Niemcami, na której czele miał stać Zygmunt Przetakiewicz. Według relacji Sznarbachowskiego Piasecki prowadził także rozmowy z Wehrmachtem i chciał stworzyć polski rząd kolaboracyjny[31][32]. Zygmunt Przetakiewicz zaprzecza natomiast jakimkolwiek związkom Piaseckiego z NOR; utrzymuje, że Świetlicki działał wbrew woli Piaseckiego, a przywódca Falangi zniechęcał go do współpracy z Niemcami[31].

Organizacja wydawała pisma o tytułach „Odrodzenie” i „Pochodnie”. Postawa Narodowej Organizacji Radykalnej, określanej w prasie podziemnej jako część Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga, opisana została już w 1939 roku. Część podziemia obawiała się, że partia może stanowić zalążek nowej partii nazistowskiej. NOR początkowo popierana była przez niemiecką administrację wojskową i wywiad wojskowy (Abwehrę). Po przejęciu władzy przez cywilną administrację Generalnego Gubernatorstwa i po wydanym przez Hitlera w kwietniu 1940 zakazie współpracy z politycznymi organizacjami w Polsce, NOR została pozbawiona ochrony i współpracy ze strony nazistów. 8 maja 1940 Świetlicki został aresztowany i uwięziony na Pawiaku. 20 czerwca 1940 został rozstrzelany w Palmirach, co zakończyło działalność NOR[31]. W tej samej egzekucji zginęli także Wojciech Kwasieborski i Tadeusz Lipkowski, dwaj inni działacze przedwojennej Falangi, prawdopodobne także związani z NOR[33]. W marcu 1941 roku Związek Walki Zbrojnej wyeliminował wciąż przebywającego na wolności Stanisława Brochwicza, na którego zapadł wyrok podziemnego sądu[34].

Działalność NOR nie została potępiona przez środowisko Falangi ani późniejszego „Paxu”. Świetlickiego uwzględniano na listach działaczy narodowych zabitych przez Niemców, wydawanych przez „Pax”[35].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Cyprian Blamires, Paul Jackson World Fascism: A Historical Encyclopedia – Tom 2 – Strona 522-523.
  2. ↑ a b c d e J. Tomasiewicz, Kwestia żydowska w myśli politycznej Obozu Narodowego 1939–1945, [w:] Polish-Jewish STUDIES t. 1/2020, s. 160.
  3. ↑ a b c S. Rudnicki, Falanga, 2018, s. 633.
  4. ↑ a b c K. Kaczmarski, Próby „legalizacji” Obozu Narodowo-Radykalnego (Grupy „Szańca”) i wejścia jego przedstawicieli w struktury władz RP na wychodźstwie 1939–1941, [w:] Pamięć i Sprawiedliwość, 2008 (1 (12)), przypis 19, 2008, s. 260-261.
  5. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 35 (w formacie PDF).
  6. ↑ a b c Jarosław Tomasiewicz. Kwestia żydowska w myśli politycznej obozu narodowego. „Polish-Jewish Studies”. nr 1 (2020), s. 159-160, 2020. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. DOI: 10.48261/pjs200106. ISSN 2719-4086. 
  7. ↑ Adam Danek (Kraków). Ewolucja ustrojowa państw europejskich w pismach Zygmunta Cybichowskiego. (1879–1946). Historia i Polityka, Nr 1 (8), wiosna 2009 [1].
  8. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 35-36 (w formacie PDF).
  9. ↑ J. Biskupska, Survivors: Warsaw under Nazi Occupation, 2022, s. 72-73.
  10. ↑ L. Blit, The Eastern Pretender. Boleslaw Piasecki: His Life and Times, 1965, s. 86.
  11. ↑ a b c M. S. Kunicki, Between the Brown and the Red. Nationalism, Catholicism, and Communism in Twentieth-Century Poland — The Politics of Bolesław Piasecki, 2012, s. 55.
  12. ↑ Krzysztof Kaczmarski: Studia i szkice z dziejów obozu narodowego. Warszawa: IPN, 2010, s. 62. Cytat: Kolaboracyjna działalność grupy Świetlickiego trwała do wiosny 1940 r., kiedy sprawą NOR zajęło się gestapo.
  13. ↑ Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej. Warszawa: Aneks, 1990, s. 109.
  14. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 32 (w formacie PDF).
  15. ↑ Helena Boczek, U źródeł powstania NSZ, „Mówią Wieki” 1965, nr 6 (90). s. 33.
  16. ↑ a b Stanisław Salmonowicz, Jerzy Serczyk, Z problemów kolaboracji w Polsce w latach 1939–1941, „Czasy Nowożytne, tom XIV/2003”, 2003.
  17. ↑ L. Allwork, R. Pistol, The Jews, the Holocaust, and the Public. The Legacies of David Cesarani, 2019, s. 155.
  18. ↑ J. A. Młynarczyk, Pomiędzy współpracą a zdradą. Problem kolaboracji w Generalnym Gubernatorstwie – próba syntezy, [w:] Pamięc i Sprawiedliwość, 1 (14), 2009, s. 106.
  19. ↑ Tomasz Szarota: U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie. Warszawa: Sic!, 2000, s. 108. ISBN 83-86056-74-6.
  20. ↑ J. Bodaszewski, Działalność Obozu Narodowo-Radykalnego i Ruchu Narodowo-Radykalnego w Krakowie i na terenie województwa krakowskiego w latach 1934–1939, [w:] Krakowski Rocznik Archiwalny, T. 24 (2018), s. 121-122.
  21. ↑ W.J. Muszyński, „Pogrom wielkanocny” w Warszawie w marcu 1940 roku a sprawa Narodowej Partii Radykalnej (tzw. Narodowej Organizacji Radykalnej), [w:] Migawki z okupowanej Warszawy. 1940, red. Monika Noszczak, Warszawa 2023, s. 99-100.
  22. ↑ a b c d Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej. Warszawa: Aneks, 1990, s. 108.
  23. ↑ Żydowski Instytut Historyczny w Polsce Holocaust z perspektywy półwiecza: pięćdziesiąta rocznica powstania w getcie warszawskim: materiały z konferencji zorganizowanej przez Żydowski Instytut Historyczny w dniach 29–31 marca 1993 str. 171.
  24. ↑ Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki – próba biografii politycznej. Londyn: 1990, s. 122.
  25. ↑ Tomasz Szarota: U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie. Warszawa: Sic!, 2000, s. 67. ISBN 83-86056-74-6.
  26. ↑ Lechosław Lameński: Stach z Warty. Szukalski i Szczep Rogate Serce. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007, s. 223. ISBN 978-83-7363-554-8.
  27. ↑ Cytat za książką Tomasza Szaroty pt. U progu zagłady: – Strona 54 2000.
  28. ↑ Emanuel Ringelblum, Polish-Jewish Relations During the Second World War, Northwestern University Press, 1992, ISBN 978-0-8101-0963-6 [dostęp 2018-03-20] (ang.).
  29. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 40 (w formacie PDF).
  30. ↑ Mikołaj Stanisław Kunicki, Between the Brown and the Red: Nationalism, Catholicism, and Communism in Twentieth-Century Poland–The Politics of Bolesław Piasecki, Ohio University Press, 2012, s. 55–, ISBN 978-0-8214-4420-7.
  31. ↑ a b c Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki – próba biografii politycznej. Londyn: 1990, s. 109.
  32. ↑ Włodzimierz Sznarbachowski. Bolesław Piasecki: od skrajnej antyniemieckości do projektów współpracy. „Zeszyty Historyczne”. Zeszyt 94, s. 89, 1990. 
  33. ↑ Szarota 2000 ↓, s. 51.
  34. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 40 (w formacie PDF).
  35. ↑ Piotr Zychowicz: Opcja niemiecka. Czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z okupantem. Warszawa: Rebis, 2014, s. 37 (w formacie PDF).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Narodowa_Organizacja_Radykalna&oldid=74248287”