Роман Јакобсон — razlika između izmena

Roman Osipovič Jakobson (23. oktobar 1896, Moskva – 18. juli 1982, Boston) , ruski lingvista i semiotičar, bio je jedan od najuticajnijih lingvista 20-og veka i začetnik razvoja strukturalističke analize jezika, poezije i umetnosti.

Rođen, u bogatoj porodici ruskih jevrejskih doseljenika, u Moskvi od ranog doba bio je fasciniran jezikom. Kao student bio je vodeća figura Moskovskog lingvističkog serkla i učestvovao u moskovskom aktivu svetske avangardne umetnosti i poezije. Lingvistika u to vreme je bila obeležena neogramatičarima i insistirala da je jedino naučno proučavanje jezika proučavanje istorijske lingvistike i razvoja reči kroz vreme (dijahronijski pristup). S druge strane, Jakobson je pod uticajem radova Ferdinanda de Sosira razvio ideju strukturne analize lingvističkih fenomena (sinhronijski pristup).

1920. Jakobson, usled političkih promena, napušta svoju rodnu zemlju i dolazi u Prag kao član Sovjetske diplomatske misije da nastavi svoje doktorske studije. U Pragu se sprijateljuje sa brojnim češkim književnicima. Takođe je impresionirao češke akademike svojim izučavanjem čeških stihova. Godine 1926. on zajedno sa N. Trubeckojim, V. Matheziusom i ostalima postaje osnivač praške škole, odnosno lingvističkog društva pod nazivom Praški lingvistički serkl. Dok je Trubeckoj insistirao na tome da je jezik način čuvanja i samorazumevanja kulture, Jakobson je suprotno smatrao da je jezik način izražavanja i razvoja kulture. Iako su njihovi pristupi bili različiti, njihova saradnja je bila veoma korisna za slavistiku i lingvistiku 20-og veka. U to vreme Jakobson je napisao brojne radove iz fonetike i 1929. godine on koristi termin strukturalizam da bi prvi put opisao šta je distinkcija u ruskim studijama. Jakobsonova univerzalna strukturalno-funkcionalna teorija fonologije bazira se na principu binarnosti za uspostavljanje distinktivnih obeležja (opozicija) i bila je prvo uspešno rešenje lingvističke analize u skladu sa Sosirovim hipotezama. Pod distinktivnim obeležjem se podrazumeva ono svojstvo jednog glasa na osnovu kojeg taj glas stoji u fonološkoj opoziciji prema drugom glasu. Princip binarnosti (dihotomije) ispoljava se u svrstavanju jezičkih jedinica u parove od po dva člana između kojih postoji opozicija po prisustvu, odnosno odsustvu karakterističnog obeležja. Postojanje distinktivnih obeležja kao stvarnih relevantnih kategorija u konkretnom procesu sporazumevanja pokazuju i psihološki testovi izvršeni nad većim brojem lica.

Posle nacističke invazije na Prag 1941. godine, Jakobson odlazi u Švedsku i Dansku gde se pridružuje Kopenhagenškom lingvističkom serklu i tu upoznaje Luisa Hjelmsleva. Jakobson se interesuje za antropologiju i to mu pomaže da napravi lingvistički zaokret u pravcu humanizma. Po dolasku u SAD on postaje član velikog udruženja intelektualaca emigranata u Nju Jorku. Tu takođe nastavlja druženje sa češkim emigrantima. Na –{Ecole Libre des Hautes Etudes}-, vrsti frankofonog univerziteta u egzilu Jakobson sarađuje sa Klod-Levi Štrausom, koji je isto bio jedan od najpoznatijih strukturalista. Predavajući na Kolumbija univerzitetu, Harvardu i MIT-u, Jakobson stvara poznanstva sa mnogim američkim lingvistima i antropolozima kao što su Bendžamin Vorf, Edvard Sapir, Franc Boas i Leonard Blumfild.

Godine 1949. Jakobson se seli na Harvard univerzitet gde će provesti ostatak svog života. Njegovo interesovanje se okreće od ruske poezije prema opštim osobenostima poetskog jezika. Sa istraživanjima na tu temu postao je svetski poznati mislilac. Početkom 1960. godine Jakobson sveobuhvatno proučava jezik i počinje pisati o komunikacionim naukama u celini.

Jakobson razlikuje šest komunikacijskih funkcija, koje odgovaraju dimenzijama komunikacijskog procesa. Dimenzije su: 1.kontekst; 2.poruka; 3.pošiljalac; 4.primalac; 5.kanal; 6.kod. Funkcije su: 1.referentna (kontekstualna ili situaciona informacija); 2.poetska (estetska ili kreativna); 3.emotivna (lična ili ekspresivna); 4.konativna (vokativno ili imperativno adresovanje primaocu); 5.fatička (kontrolni radni kanal); 6.metalingvistička (kontrolni radni kod). Jedna od šest funkcija uvek je dominantna u tekstu i obično određuje tip teksta. U poeziji dominantna funkcija je poetska funkcija: fokus je na samoj poruci. Prava oznaka poezije je prema Jakobsonu „projekcija principa jednakosti od osnove selekcije do osnove kombinacije“. Uopšteno govoreći, to znači da poezija uspešno kombinuje i integriše formu i funkciju. Jakobsonova teorija komunikacija je prvi put objavljena u –{„Closing Statements: Linguistics and Poetics“}-. Danas nijedno istraživanje na temu komunikacijskih nauka ne može zaobići njegov rad.

Jakobsonove tri osnovne ideje danas igraju značajnu ulogu u lingvistici, a to su lingvistička tipologija, markiranost (obeleženost) i lingvističke univerzalije. Ta tri koncepta su tesno isprepletana: tipologija je klasifikacija jezika u smislu zajedničkih gramatičkih obeležja kao suprotnost zajedničkom poreklu, markiranost grubo rečeno označava to da su izvesne forme gramatičke organizacije „prirodnije“ od drugih, odnosno ova razlika se tiče prisustva ili odsustva nekog jezičkog obeležja, i lingvističke univerzalije su naziv za zajednička obeležja svih jezika sveta.

Jakobson se bavio i nepotpunim jezičkim sistemima, tražeći šta je u njima uvek i najčešće prisutno, a šta može i izostati. Tako su nastali njegovi radovi o dečjem jeziku i afaziji. Afazija je jezički poremećaj, koji nastaje kad se ošteti oblast mozga koja je uključena u obradu jezika. Prema Jakobsonu afazija je smanjenje sposobnosti odabira (selekcije) ili kombinacije i kontekstualizacije.

Njegove zasluge u lingvistici su postojale i na polju morfologije, gde je dao metod određivanja odnosa u okviru morfoloških sistema prema principu binarnosti (obeležena kategorija ima prema sebi neobeleženu kategoriju). Posebno je ispitivao ruski glagolski i padežni sistem.

Iako je Roman Jakobson u skladu sa programom praške škole, kao njen najeminentniji član najviše pažnje poklanjao istraživanju fonologije i distinktivnih obeležja njegova naučna delatnost je bila višestruka (komunikacijske funkcije, ispitivanja poetskog jezika, jezička tipologija, socijalna antropologija, psihoanaliza). Pre svega njegovom zaslugom Harvardska slavistička škola, koju je on formirao je danas jedna od najreprezentativnijih u svetu.

• R.Jakobson “Remarques sur l'evolution phonologique du russe compare a celle des autres langues slaves”. Prague, 1929
• R.Jakobson “ Child Language, Aphasia and Phonological Universals, 1941
• R.Jakobson “Style in Language, ed. Thomas Sebeok, 1960
• R.Jakobson “Selected Writings, ed. Stephen Rudy, The Hague, Paris, Mouton in 6 volumes:
  • 1.Phonological Studies, 1971
  • 2. Word and Language, 1971
  • 3. The Poetry of Grammar and the Grammar of Poetry, 1980
  • 4. Slavic Epic Studies, 1966
  • 5. On Verse, Its Masters and Explores, 1978
  • 6. Early Slavic Paths and Crossroads, 1985
• R.Jakobson “Questions de poetiqe, 1973
• R.Jakobson “Verbal Art, Verbal Sign, Verbal Time (ed. Krystyna Pomorska and Stephen Rudy), 1985
• R.Jakobson “Six Lectures of Sound and Meaning, 1978
• R.Jakobson “The Framework of Language, 1980
• R.Jakobson “Halle M., Fundamentals of Language, 1956
• R.Jakobson “Waugh L., The Sound Shape of Language, 1979
• R.Jakobson “Pomorska K., Dialogues, 1983

• Ivić, Milka - Pravci u lingvistici 1-2/Milka Ivić - 9.izd. dopunjeno poglavljem "Lingvistika u devedesetim godinama". - Zemun :Biblioteka XX vek ; Beograd : Čigoja štampa, 2001