Kiril alfabesi: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Gerekçe: + nedensiz içerik silinmesi |
k Yazım hatası düzeltildi: halen → hâlen AWB ile |
||
3. satır:
'''Kiril alfabesi''' ([[Makedonca]]: ''Кирилица'' (''Kirilitsa''); [[Bulgarca]]: ''Кирилица'' (''Kirilitsa''); [[Boşnakça]]: ''Ћирилица'' (''Çirilitsa'') ; [[Rusça]]: ''Кириллица'' (''Kirillitsa''); [[Sırpça]]: ''Ћирилица'' (''Çirilitsa''), yaygın olarak [[Slav dilleri]]nin yazımında kullanılan alfabedir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri (diğeri [[Glagol alfabesi]]) olan Kiril yazısı, [[Aziz Kiril]] ve kardeşi [[Kiril ve Metodius|Metodius]] tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.<ref name=Sirin_User-2006-142->Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 142-143, 148.</ref>
Yapılan araştırmaların gösterdiklerine göre Kiril ve Metodius'un öğrencileri, [[9. yüzyıl]]ın ortasında günümüzde Kiril alfabesi olarak bilinen ve
== Türk halklarında Kiril alfabesi kullanımı ==
137. satır:
===Harfler ve ses değerleri===
* '''[[Қ]]''': ''Türkî Kiril alfabelerinde yer alır''. Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: ''Ķurt, Ķoyun, Ķardaş'' (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça ''Қасқыр'' (''Ⱪasⱪır'': Kurt), ''Қой'' (''Ⱪoy'': Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri boğazın sıkılmasıyla ve kalın olarak çıkarılır ('''[[Ⱪ]], [[Ķ]]'''). Başkurtça'daki ''Ҡалын'' (Kalın) sözcüğünün çevirisi ''Qalın'' olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: ''Ⱪar'' ve ''Kâr''... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: ''Qayın (Kayın)…''
* '''[[Х]]''': ''Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır.'' Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı ('''[[خ]]''') harfidir. Azericenin
* '''[[Ц]]''': ''Gagavuzcada ve Moğolcada kullanılır.'' Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS olarak da seslendirilir ('''[[Ț|ʦ]]''': '''[[T]]'''+'''[[S]]'''). Moğolcada ve Rusçada, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir. Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki ''Soţial'' şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Gagavuzcada ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır ('''[[Ț]]'''). Örneğin: ''Prezentaţiya, Redakţiya''. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki ''Ţag'' sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), ''Ţeţeg'' (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
* '''[[Ӡ]]''': Harf olarak Abhazcada yer alır. ''Ses olarak Macarcada da bulunur.'' Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ olarak da seslendirilir ('''[[Ḑ|ʣ]]''': '''[[D]]'''+'''[[Z]]'''). Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir. Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde)
*'''[[Ӷ]]''': ''Uniform Türk Alfabesinde [[Ƣ]] biçiminde yer alır.'' Hırıltılı bir G sesidir ('''[[Ģ]]'''). “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır. Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer ('''Ř'''). Arapçadaki Gayın ('''[[غ]]''') harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: ''Doƣan (Doģan)''. Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızca’da Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: ''Uur (Uğur)''.
* '''[[Ә]]''': ''Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Türkmencede kullanılır.'' Latin biçimi '''[[Ä]]''' veya '''[[Ə]]''' şeklindedir. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Kimi dillerde "'''[[Ǝ]][[Ǝ|ɘ]]'''" biçiminde de kullanılır. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür ('''[[Æ]]'''). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: ''İncä/İncə''. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır.
| |||