Vikipediya

Makka

Makka (/ˈmɛkə/ ; rasmiy nomi Makka al-Mukarrama, odatda Makkaga qisqartiriladi) — Saudiya Arabistoni gʻarbidagi Hijoz mintaqasidagi Makka viloyatining poytaxti va eng muqaddas Islomiy shahar[1]. U 70 km (43 mi) Qizil dengizdagi Jiddadan ichki tomonda, tor vodiyda 277 m (909 ft) dengiz sathidan yuqorida joylashgan. Uning oxirgi qayd etilgan aholisi 2022-yilda 2,385,509 kishini tashkil qilgan. Uning poytaxt aholisi 2022-yilda 2,4 million kishini tashkil etdi, Saudiya Arabistonida Riyod va Jiddadan keyin uchinchi eng koʻp aholiga ega shahar hisoblanadi. Aholining qariyb 44,5 foizi Saudiya Arabistoni fuqarolari va 55,5 foizga yaqini boshqa musulmon davlatlaridan kelgan xorijliklardir[2]. Har yili Dhūl-Ḥijjah ikkinchi Zul- hijja oyida nishonlanadigan Ḥajj ziyoratida ziyoratchilar soni uch baravar koʻpayadi. 2023-yilda 10,8 milliondan ortiq xalqaro ziyoratchilar bilan Makka dunyodagi eng koʻp tashrif buyuriladigan oʻnta shahardan biriga aylandi[3].

Makka

arabcha: مكة
shahar
21°25′21″N 39°49′34″E / 21.42250°N 39.82611°E / 21.42250; 39.82611
Mamlakat Saudiya Arabistoni
Hukumat
 • Gubernator Xolid al-Faysal Al Saud
Asos solingan er.av. 2000
Maydon 400 km2 (150 kv mi)
Dengiz sathidan 277 m
Aholisi
 (2020)
 2 042 00
Zichligi 5100 kishi/km2
Konfessiyaviy tarkib musulmonlar
Etnoxoronim makkalik, makkiy
Vaqt mintaqasi UTC+3
Telefon kodi +966-12
Makka xaritada
Makka
Makka

Makka odatda „ islomning boshi va beshigi“ hisoblanadi[4][5]. Makka islomda islom paygʻambari Muhammadning tugʻilgan joyi sifatida hurmat qilinadi. Shahar tashqarisida joylashgan Jabal al-Nur („Nur togʻi“) tepasidagi Hiro gʻorida musulmonlar uchun Qur’on birinchi marta Muhammadga nozil qilingan[6]. Ḥajj uchun Makkani ziyorat qilish barcha qodir musulmonlarga farzdir. Masjid al-Haram nomi bilan tanilgan Makkaning Buyuk masjidida Ibrohim va Ismoil tomonidan qurilgan Kaʼba joylashgan. Bu islomning eng muqaddas joyi va butun dunyodagi barcha musulmonlar uchun ibodat yoʻnalishidir (qibla)[7].

Mintaqadagi va uning atrofidagi musulmon hukmdorlar uzoq vaqtdan beri shaharni egallashga va uni oʻz nazorati ostida ushlab turishga harakat qilishdi va shu sababli, Hijoz mintaqasining aksariyat qismi kabi, shaharda ham bir necha rejim oʻzgarishlari kuzatildi. Shahar oxirgi marta 1925-yilda Ibn Saud va uning ittifoqchilari tomonidan Saudiyalar tomonidan bosib olingan. Oʻshandan beri Makkada oʻlchamlari va infratuzilmasi boʻyicha ulkan kengayish kuzatildi, Ulugʻ masjid tepasida joylashgan Abraj Al-Bait kabi yangi, zamonaviy binolar, dunyodagi eng baland binolar ichida toʻrtinchi va maydoni boʻyicha uchinchi oʻrinni egalladi. Saudiya hukumati shuningdek, Ajyad qal’asi kabi bir qancha tarixiy inshootlar va arxeologik joylarni[8] vayron qildi[9]. Biroq, koʻplab buzilishlar rasmiy ravishda Makkadagi Masjid al-Harom va Madinadagi Paygʻambar masjidi va ularning yordamchi xizmat koʻrsatish ob’ektlarini haj (haj) ziyoratini ado etayotgan musulmonlar sonining tobora ortib borayotgan sababli davom ettirilayotgan kengaytirishning bir qismidir[10]. Musulmon boʻlmaganlarning shaharga kirishi qatʼiyan man etilgan[11][12].

Saudiya Arabistoni hukumati ostida Makka Saudiya Arabistoni hukumati tomonidan tayinlangan hokim (arabchada Amin deb ataladi) boshchiligidagi mahalliy saylangan 14 aʼzodan iborat shahar kengashi boʻlgan Makka mintaqaviy munitsipaliteti tomonidan boshqariladi. 2015-yilda shahar hokimi Osama bin Fadhel Al-Barr edi[13][14]. 2022-yil holatiga koʻra, shahar hokimi — Solih Al-Turki[15] edi. Makka shahri va uning atrofidagi hududni tashkil etuvchi Makka amanah shahri Makka viloyatining poytaxti boʻlib, unga qoʻshni Jidda va Toif shaharlari kiradi, Jiddaning Makkaga nisbatan aholi sonidan ancha katta. Shahzoda Xolid bin Faysal Al Saud 2007-yilning 16-mayidan buyon viloyat gubernatori[16] hisoblanadi.

Etimologiyasi

tahrir

Makka koʻp nomlar bilan atalgan. Koʻpgina arabcha soʻzlar kabi, uning etimologiyasi noaniq[17]. Koʻpchilik Makkah sinonimli ekanligiga ishoniladi, aniqrogʻi u yerda joylashgan vodiyning dastlabki nomi edi, musulmon olimlari esa odatda Kaʼbani oʻrab turgan va oʻz ichiga olgan shaharning muqaddas hududiga murojaat qilish uchun foydalanadilar[18].

Bakkah

tahrir

Qur’oni karimning "Oli Imron" surasi (3) 96-oyatida shahar <span about="#mwt216" data-cx="[{&quot;adapted&quot;:true,&quot;partial&quot;:false,&quot;targetExists&quot;:true,&quot;mandatoryTargetParams&quot;:[&quot;1&quot;,&quot;2&quot;],&quot;optionalTargetParams&quot;:[&quot;3&quot;]}]" data-mw="{&quot;parts&quot;:[{&quot;template&quot;:{&quot;target&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Transl&quot;,&quot;href&quot;:&quot;./Andoza:Transl&quot;},&quot;params&quot;:{&quot;1&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;ar&quot;},&quot;2&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Bakkah&quot;}},&quot;i&quot;:0}}]}" data-ve-no-generated-contents="true" id="mwkg" title="Arabic-language romanization" typeof="mw:Transclusion"><i lang="ar-Latn">Bakkah</i></span> deb ataladi: „Albatta, odamlar uchun qurilgan birinchi uy (ibodat) Bakkadagi uydir“. Aytishlaricha, bu shaharning nomi Ibrohim (islom anʼanalarida Ibrohim) davrida boʻlgan va Baca, Baka, Bakah, Bakka, Becca va Bekka deb ham tarjima qilingan[19][20][21]. Bu qadimgi dunyo shaharining nomi edi[22].

Makka, Makka al Mukarrama va Mecca

tahrir

Makka Saudiya hukumati tomonidan qoʻllaniladigan rasmiy transliteratsiya boʻlib, arabcha talaffuzga yaqinroqdir[23][24]. Hukumat Makkani rasmiy imlo sifatida 1980-yillarda qabul qilgan, biroq u butun dunyoda qoʻllanilmagan[23]. Toʻliq rasmiy nomi Makka al-Mukarrama (arabcha: مكة المكرمة)[23]. Makka Qur’onda Fath surasi (48), 24-oyatda shaharga ishora qilish uchun ishlatiladi[25].

Klavdiy Ptolemey Felix Arabistoni tomonidan tilga olingan yana bir qadimiy shahar nomi Macoraba ham Makka ekanligi daʼvo qilingan[26]. Baʼzi tadqiqotlar ushbu assotsiatsiyani shubha ostiga qoʻydi[27]. Koʻpgina etimologiyalar taklif qilingan: anʼanaviy — bu qadimgi janubiy arabcha MKRB ildizidan olingan boʻlib, „maʼbad“ degan maʼnoni anglatadi[27].

Tarix

tahrir

Tarixdan oldingi davr

tahrir

2010-yilda Makka va uning atrofidagi hududlar Saadanius fotoalbom topilishi bilan primatlar evolyutsiyasi nuqtai nazaridan paleontologiyaning muhim joyiga aylandi. Saadanius qadimgi dunyo maymunlari va maymunlarining umumiy ajdodi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan primat hisoblanadi. Saudiya Arabistonining gʻarbiy qismidagi hozirgi Qizil dengiz yaqinida joylashgan qazilmalarning topilgan joyi 28 million yil ichida nam oʻrmon hududi edi[28]. Tadqiqotda ishtirok etgan paleontologlar ushbu hududda qoʻshimcha qazilmalarni topishga umid qilishmoqda[29].

Ilk tarix (milodiy 6-asrgacha)

tahrir

Makkaning dastlabki tarixi hali ham aniq dalillarning yetishmasligi bilan eʼtiborlidir. Shahar Gʻarbiy Arabistonning oʻrta qismidagi hinterlandda joylashgan boʻlib, unda siyrak matn yoki arxeologik manbalar mavjud[30]. Islom anʼanalari tomonidan taklif qilingan ming yillik tarixdan farqli oʻlaroq, islom paydo boʻlishidan oldingi qadimgi adabiyotlarda Makka haqida aniq maʼlumot yoʻq[31].  Bu bilim yetishmasligi Gʻarbiy Arabistonning shimoliy va janubiy hududlari, xususan, Suriya-Falastin chegarasi va Yamandan farq qiladi, bu yerda tarixchilar turli xil manbalarga ega, masalan, ziyoratgohlarning qoldiqlari, yozuvlar, yunon-rum mualliflarining kuzatishlari, va cherkov tarixchilari tomonidan toʻplangan maʼlumotlar. Makkani oʻrab turgan Hijoz hududi olis, toshloq va yashash uchun qulay boʻlmagan tabiati bilan ajralib turardi. Qizil dengiz qirgʻogʻida kirish mumkin boʻlgan portlar yoʻq edi va mintaqadagi voha aholisi va badaviylar savodsiz edi[30].

Yunon tarixchisi Diodor Sikuly miloddan avvalgi 1-asrda Arabiston haqida oʻzining "Bibliotheca historica" asarida muqaddas ziyoratgoh haqida shunday yozadi: „Va u yerda maʼbad qurilgan boʻlib, u juda muqaddas va barcha arablar tomonidan nihoyatda hurmatga sazovordir“[32]. Bu Makkadagi Kaʼbaga ishora boʻlishi mumkinligi tahmin qilingan. Biroq, Diodor tasvirlagan geografik joylashuvi Arabistonning shimoli-gʻarbiy qismida, Leuke Kome hududi atrofida, sobiq Nabatiy qirolligi va Arabistonning Rim viloyati Petraea hududida joylashgan[33][34].

Ptolemey Arabistondagi 50 ta shaharning nomini sanab oʻtgan, ulardan biri Macoraba nomi bilan atalgan. 1646-yildan beri bu Makkaga ishora boʻlishi mumkinligi haqida taxminlar mavjud. Tarixiy jihatdan, Ptolemey tomonidan milodiy 2-asrda eslatib oʻtilgan Macoraba haqiqatan ham Makka ekanligi haqida umumiy kelishuv mavjud edi, ammo yaqinda bu shubha ostiga olindi[35][36]. Bowersock nazariyasiga koʻra, „Macoraba“ Makka soʻzi va undan keyin oromiycha rabb (buyuk) sifatdoshi keladi. Rim tarixchisi Ammianus Marcellinus ham Gʻarbiy Arabistonning koʻplab shaharlarini sanab oʻtgan. Bowersockning soʻzlariga koʻra, u Makkani „Geapolis“ yoki „Hierapolis“ deb tilga olgan, ikkinchisi „muqaddas shahar“ degan maʼnoni anglatadi, ehtimol Kaʼbaning maʼbadiga ishora qiladi[37]. Boshqa tomondan, revizionist islomshunoslik maktabidan Patricia Crone yozadi: „Achiq haqiqat shundaki, Macoraba nomi Makka nomi bilan hech qanday aloqasi yoʻq […] agar Ptolemey Makka haqida gapirsa, uni Moka deb ataydi“[38].

Tarixchi Patricia Crone Makka yirik tarixiy savdo posti boʻlgan degan maʼlumotga shubha bilan qaradi[39][40]. Biroq, Glen W. Bowersock kabi boshqa olimlar bu fikrga qoʻshilmaydilar va Makka yirik savdo posti boʻlganligini taʼkidlaydilar[41][42]. Keyinchalik Crone oʻzining baʼzi nazariyalarini eʼtiborsiz qoldirdi[43]. Uning taʼkidlashicha, Makka savdosi teri, ishlab chiqarilgan charm buyumlar, tiniq yogʻ, Hijozi junlari va tuyalarga tayangan. Uning taʼkidlashicha, bu tovarlarning aksariyati Rim armiyasi uchun moʻljallangan boʻlib, uning jihozlari uchun juda koʻp teri va teri mahsulotlari kerak boʻlgan.

Zamonaviy tarix

tahrir
 
Makka 1910-yil

Hoshimiylar qoʻzgʻoloni va keyinchalik Makka sharifligi tomonidan nazorat

Birinchi jahon urushida Usmonli imperiyasi ittifoqchilar bilan urushda edi. Gallipoli yurishida Istanbulga va Kut qamalida Bagʻdodga qilingan hujumni muvaffaqiyatli qaytardi. Britaniya razvedka agenti TE Lourens Usmonlilar gubernatori Husayn bin Ali, Makka sharifi bilan til biriktirib, Usmonlilar imperiyasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi va bu 1916-yil Makka jangida uning qoʻshinlari tomonidan bosib olingan birinchi shahar edi. Sharif qoʻzgʻoloni sharqiy frontdagi urushning burilish nuqtasi boʻldi. Husayn yangi davlat — Hijoz qirolligini eʼlon qildi va oʻzini davlatning Sharifi va Makkani poytaxti deb eʼlon qildi. 1916-yil noyabr oyida Qohirada hajga qaytgan ziyoratchilar bilan aloqada boʻlgan xabarlarda aytilishicha, Usmonli turk hukumati ketishi bilan 1916-yilgi haj Usmonli hukumatining agentlari boʻlgan turklar tomonidan ilgari surilgan yirik tovlamachilik va pul talablaridan xoli boʻlgan[44].

1979-yil Katta masjidning bosib olinishi

1979-yil 20-noyabrda Juhayman al-Otaibi boshchiligidagi ikki yuzta qurolli dissident Saudiya qirollik oilasi sof Islomni vakili emasligini va Masjidul-Harom va Kaʼba masjid ul-Haromning qoʻlida boʻlishi kerakligini daʼvo qilib, Haram masjidni egallab oldi. Qoʻzgʻolonchilar oʻn minglab ziyoratchilarni garovga olib, masjidda toʻsiq oʻrnatgan. Qamal ikki hafta davom etdi va bir necha yuzlab insonlarning oʻlimiga olib keldi. Ziyoratgohga, ayniqsa Safo-Marva galereyasiga jiddiy zarar yetkazildi. Koʻp millatli kuch nihoyat masjidni dissidentlardan qaytarib olishga muvaffaq boʻldi[45]. Oʻshandan beri Masjid bir necha bor kengaytirildi, bugungi kunda boshqa koʻplab kengaytirish ishlari amalga oshirildi.

Islomiy meros ob’ektlarini yoʻq qilish

 
Makka, Jabal al-Nurdan koʻrinib turibdi. Skylineda Makka soat minorasi koʻrinadi.

Saudiya hukmronligi davrida 1985-yildan beri Makkadagi tarixiy binolarning qariyb 95 foizi, koʻpi ming yildan ortiq eskirgani buzib tashlanganligi taxmin qilinmoqda[46]. Maʼlum qilinishicha, hozir Makkada Muhammad davridan qolgan 20 dan kam inshootlar qolgan. Vayron qilingan baʼzi muhim binolar orasida Muhammadning xotini Xadichaning uyi, Abu Bakrning uyi, Muhammadning tugʻilgan joyi va Usmonlilar davridagi Ajyad qal’asi kiradi[47]. Tarixiy binolarning vayron boʻlishiga sabab, Haj ziyoratchilari uchun mehmonxonalar, turar-joylar, avtoturargohlar va boshqa infratuzilma obʼyektlari qurilishi boʻlgan[48].

Ziyorat paytida sodir boʻlgan voqealar

Makkada haj ziyoratiga kelgan odamlarning koʻpligi sababli bir qancha voqealar sodir boʻlgan[49][50][51]. Masalan, 1990-yil 2-iyulda Makkaga ziyorat qilish fojia bilan yakunlandi, chunki gavjum piyodalar tunnelida ventilyatsiya tizimi ishlamay qolgan va 1426 kishi tiqilinchda boʻgʻilib yoki oyoq osti qilinib halok boʻlgan. 2015-yil 24-sentabr kuni Minoda Jamarotda shaytonni toshboʻron qilish marosimi chogʻida yuz bergan tiqilinchda 700 nafar ziyoratchi halok boʻldi[52].

2027-yilgi toʻliq quyosh tutilishi

Makkada 2027-yil 2-avgust, dushanba kuni 5 daqiqa 8 soniya davom etadigan toʻliq quyosh tutilishi sodir boʻladi[53].

Islomdagi ahamiyati

tahrir
 
Haj ziyoratchilarning Al-Haram masjidini ziyorat qilishlarini oʻz ichiga oladi, lekin asosan Mino va Arafa tekisliklarida qarorgoh qurish va vaqt oʻtkazish hisoblanadi.

Makka islomda muhim oʻrin tutadi va dinning barcha sohalarida eng muqaddas shahar hisoblanadi. Shahar oʻzining Haj va Umra ziyoratlarida oʻynagan roli hamda Muhammadning tugʻilgan joyi sifatidagi mavqeidan kelib chiqadi.

Masjid al-Harom

tahrir

Masjid ul-Harom haj va umraning eng muhim ikki marosimi, Kaʼba atrofida tavof qilish (tavof) va Safo va Marva (saʼiy) togʻlari oʻrtasida sayr qilish joyidir. Masjid shuningdek, Zamzam qudugʻining joylashgan joyi hisoblanadi. Islom anʼanalariga koʻra, masjiddagi namoz dunyodagi boshqa har qanday masjiddagi 100 000 namozga teng[54].

Kaʼba

tahrir

Islom ulamolari oʻrtasida Kaʼbani birinchi boʻlib kim qurdirganligi borasida ixtilof mavjud boʻlib, baʼzilar uni farishtalar tomonidan qurilgan, boshqalari esa Odam Ato tomonidan qurilgan deb hisoblashadi. Qanday boʻlmasin, u hozirgi holatiga kelgunga qadar bir necha marta qayta qurilgan. Kaʼba, shuningdek, barcha musulmonlar uchun umumiy namoz (qibla) yoʻnalishidir. Musulmonlar tavof qiladigan Kaʼbani oʻrab turgan sirt Mataf deb nomlanadi.

Hajr-i Asvad (Qora tosh)

tahrir

Qora tosh olimlar tomonidan meteorit yoki shunga oʻxshash, musulmonlar tomonidan ilohiy deb hisoblangan toshdir. U Kaʼbaning sharqiy burchagiga oʻrnatilgan boʻlib, toshga tegib oʻpish sunnatdir. Tosh atrofidagi hudud odatda gavjum boʻlib, ziyoratchilar xavfsizligini taʼminlash uchun politsiyachilar tomonidan qoʻriqlanadi. Islom anʼanalarida tosh jannatdan tushirilgan va Kaʼbani qurish uchun ishlatilgan. Ilgari u oq tosh edi (sutdan oqroq edi). Insonning dunyoviy gunohlari tufayli u Yerga tushirilgandan keyin yillar davomida asta-sekin rangini qora rangga oʻzgartirdi.

Maqom Ibrohim

tahrir
 
Maqom Ibrohim, Makka

Bu Ibrohim (alayhissalom) Kaʼbaning baland qismlarini qurish uchun ishlatgan toshdir. U oʻrtacha hozirgi inson oyoqlaridan nisbatan kattaroq boʻlgan ikkita oyoq izini oʻz ichiga oladi. Tosh Kaʼba yonidagi oltin olti burchakli xonada Mataf laganda joylashgan. Qopqoq ichidagi tosh kvadrat shaklida va 40 cm (16 in) oʻlchamda uzunligi va kengligi boʻyicha va 20 cm (7.9 in) balandlikda[55]. U ilgari Ibrohim Maqsurati deb nomlangan bino bilan oʻralgan boʻlib, sitora bilan qoplangan edi (har yili almashtiriladigan bezakli, naqshli parda)[56]. Hozirgi vaqtda u oltin metall korpus ichiga joylashtirilgan. Yillar davomida tashqi korpus bir necha marta oʻzgargan; tarixiy fotosuratlar uning yonida Banu Shayba darvozasining peshtoxi turganini koʻrsatadi[57].

Safo va Marva

tahrir

Musulmonlar Muhammadga vahiy qilingan Qur’onda Alloh Safo va Marva togʻlarini Oʻzining ilohiyligining timsoli sifatida tasvirlaganiga ishonishadi. Ikki togʻ orasidan yetti marta, yaʼni Safodan Marvagacha 4 marta va Marvadan 3 marta oʻtib yurish umraning farz ustuni (rukn) hisoblanadi.

Haj va umra

tahrir

Katta ziyorat deb ham ataladigan Haj ziyorati butun dunyo boʻylab millionlab musulmonlarni oʻziga jalb qiladi va Islomning oʻn ikkinchi va oxirgi Zulhijja oyida bir hafta davomida boʻlib oʻtadi. Unga kelgan ziyoratchilar Makka aholisini deyarli uch baravaridan ham oshadi. 2019-yilda Haj ziyorati uchun muqaddas shaharga 2 million 489 ming 406 nafar ziyoratchi tashrif buyurdi[58]. Umra yoki kichik haj ziyoratini yilning istalgan vaqtida qilish mumkin. Makkaga borish uchun moddiy va jismoniy imkoniyati boʻlgan har bir voyaga yetgan, sogʻlom musulmon umrida kamida bir marta Haj ziyoratini ado etishi shart. Umra, yaʼni kichik haj, farz emas, lekin Qur’onda tavsiya etilgan[59]. Masjid al-Haromdan tashqari, ziyoratchilar Hajning bir qismi boʻlgan turli marosimlarni oʻtkazish uchun yaqin atrofdagi Mino/Muna, Muzdalifa va Arafot togʻiga ham tashrif buyurishlari kerak.

Jabal an-Nur

tahrir
 
Jabal al-Nur togʻi, tepasidagi Hiro gʻori boʻlib, u erda Muhammad birinchi vahiyni olgan.

Bu togʻ musulmonlar fikricha, Muhammad oʻz vaqtini gavjum Makka shahridan uzoqda yolgʻizlikda oʻtkazgan joy boʻlgan. Togʻ shaharning sharqiy kirish qismida joylashgan va 642 metr (2106 fut) balandlikdagi shaharning eng baland nuqtasidir.

Hiro gʻori

tahrir

Jabal an-Nur tepasida joylashgan bu gʻor musulmonlar Muhammad alayhissalom 40 yoshida bosh farishta Jabroil orqali Allohdan birinchi vahiy tushgan deb hisoblashadi.

Iqtisodiyoti

tahrir
 
Ziyoratchilar Makka iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
 
Makkadagi Hilton mehmonxonalari va kurortlari

Makka iqtisodiyoti Umra va Haj uchun keladigan ziyoratlarga juda bogʻliq edi[60]. Ziyoratchilar orqali olinadigan daromad nafaqat Makka iqtisodini kuchaytiradi, balki tarixan butun Arabiston yarim oroli iqtisodiyotiga katta taʼsir koʻrsatdi. Daromad turli yoʻllar bilan olingan. Usullardan biri ziyoratchilarga soliq solish edi. Soliqlar ayniqsa Buyuk Depressiya davrida oshirildi va bu soliqlarning aksariyati 1972-yilgacha mavjud edi. Hajdan daromad olishning yana bir usuli ziyoratchilarga xizmat koʻrsatishdir. Saudiya oʻz daromadining 12 foizini hajdan oladi. Ziyoratchilarning Makkaga quruqlik orqali yetib borishlari uchun toʻlagan yoʻl haqi ham daromad keltiradi; ular joylashgan mehmonxonalar va turar joy kompaniyalari kabi[61]. Shahar 100 million dollardan koʻproq daromad oladi, Saudiya hukumati esa taxminan 50 million dollar sarflaydi. Shaharda baʼzi sanoat va fabrikalar mavjud, ammo Makka endi Saudiya Arabistoni iqtisodiyotida asosiy rol oʻynamaydi, bu asosan neft eksportiga asoslangan[62]. Makkada faoliyat yuritadigan bir nechta sanoat tarmoqlari toʻqimachilik, mebel va idishlarni oʻz ichiga oladi. Iqtisodiyotning asosiy qismi xizmat koʻrsatishga yoʻnaltirilgan.

Saudiya Arabistonining sanoat shaharlari va texnologiya zonalari boshqarmasi tomonidan Makkaning Al-Akashiya tumanida yangi sanoat shahri qurilmoqda. 45 kvadrat kilometr maydonni egallaydi[63].

Kadrlar boʻlimi

tahrir

Rasmiy taʼlim soʻnggi Usmonli davrida rivojlana boshladi va asta-sekin Hoshimiylar davriga qadar davom etdi. Vaziyatni yaxshilash uchun birinchi yirik urinish jiddalik savdogar Muhammad Ali Zaynal Rido tomonidan amalga oshirildi, u 1911-1912 yillarda Makkada 400 000 funt sterling turadigan Madrasat al-Falohga asos soldi[61]. Makkadagi maktab tizimida erkaklar va ayollar uchun koʻplab davlat va xususiy maktablar mavjud. 2005-yil holatiga koʻra, erkaklar uchun 532 davlat va xususiy maktablar va qizlar uchun yana 681 davlat va xususiy maktablar mavjud edi. Ham davlat, ham xususiy maktablarda oʻqitish vositasi arab tilida boʻlib, ingliz tiliga ikkinchi til sifatida eʼtibor qaratiladi, ammo xalqaro maktablar kabi xorijiy tashkilotlar tomonidan tashkil etilgan baʼzi xususiy maktablar ingliz tilidan oʻqitish vositasi sifatida foydalanadilar. Ulardan baʼzilari qoʻshma taʼlim hisoblanadi. Oliy taʼlim uchun shaharda faqat bitta universitet — Umm Al-Qura universiteti mavjud boʻlib, u 1949-yilda kollej sifatida tashkil etilgan va 1981-yilda davlat universitetiga aylangan.

Demografiya

tahrir

Saudiya Arabistoni qonunlariga koʻra musulmon boʻlmaganlar Makkaga kirishlari mumkin emas va buning uchun soxta hujjatlardan foydalangan shaxslar hibsga olinishi va jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin[64]. Bu taqiq Ahmadiylarga ham taalluqlidir, chunki ular musulmon boʻlmaganlar hisoblanadi[65]. Shunga qaramay, koʻplab musulmon boʻlmaganlar va Ahmadiylar shaharga tashrif buyurishdi, chunki bu cheklovlar zaif tarzda amalga oshiriladi. Musulmon boʻlmaganlarning shaharga kirishiga oid birinchi qayd etilgan misol 1503-yilda boloniyalik Ludovico di Varthema[66] dir. Sikhism asoschisi Guru Nanak 1518-yil dekabr oyida Makkaga[67] ziyorat qilgani aytiladi[68]. Eng mashhurlaridan biri 1853-yilda Afgʻonistondan qodiriy soʻfiy sifatida sayohat qilgan Richard Francis Burton[69] edi.

Makka viloyati muhojirlar soni Saudiyaliklardan koʻp boʻlgan yagona viloyatdir[70].

Madaniyat

tahrir
 
Al-Haram masjidi va Kaʼba

Makka madaniyatiga har yili keladigan koʻp sonli ziyoratchilar taʼsir koʻrsatdi va shuning uchun boy madaniy merosga ega. Har yili shaharga koʻp sonli ziyoratchilar kelishi natijasida Makka musulmon dunyosidagi eng xilma-xil shaharga aylandi.

Al Baik, mahalliy tez ovqatlanish tarmogʻi, ziyoratchilar va mahalliy aholi orasida juda mashhur. 2018-yilgacha u faqat Makka, Madina va Jiddada mavjud edi va faqat qovurilgan tovuqni tatib koʻrish uchun Jiddaga sayohat qilish odatiy hol edi.

Sport

tahrir

Hozirgi zamongacha boʻlgan Makkada sportning eng keng tarqalgan turlari kurash va piyoda poygalar edi[61]. Futbol hozirda Makka va qirollikdagi eng ommabop sport turi boʻlib, shaharda Saudiya Arabistonidagi eng qadimgi sport klublari, masalan , Al Vahda FC (1945-yilda tashkil etilgan) joylashgan. "Qirol Abdulaziz" stadioni Makkadagi eng katta stadion boʻlib, sigʻimi 38 000 kishini tashkil etadi.

Aloqa

tahrir

Matbuot va gazetalar

tahrir

Birinchi matbuotni Makkaga 1885-yilda Usmonli Valiy Usmon Nuri Posho olib kelgan. Hoshimiylar davrida u shaharning rasmiy gazetasi Al Qiblani chop etishda foydalanilgan. Saudiya rejimi bu matbuotni yanada kengroq amaliyotga jalb etib, Saudiyaning Makkadagi yangi rasmiy gazetasi Umm al-Quronni taqdim etdi[61]. Makkaning Al Nadva shahriga tegishli oʻz qogʻozi ham bor. Biroq Makkada boshqa xalqaro gazetalardan tashqari Saudi Gazette, Al Madina, Okaz va Al Bilad kabi boshqa Saudiya gazetalari ham chop etiladi.

Transporti

tahrir

Havo transporti

tahrir

Shahar yaqinidagi yagona aeroport Makka Sharqiy aeroporti boʻlib, u faol emas. Makkaga birinchi navbatda xalqaro va mintaqaviy aloqalar uchun Jidda shahridagi Qirol Abdulaziz xalqaro aeroporti va mintaqaviy aloqalar uchun Toif mintaqaviy aeroporti xizmat koʻrsatadi. Koʻp sonli Haj ziyoratchilariga xizmat koʻrsatish uchun Jidda aeroportida Haj mavsumida foydalanish uchun maxsus Haj terminali mavjud; Terminal Haj mavsumida soatiga 3800 ziyoratchini qabul qilib, bir vaqtning oʻzida 47 ta samolyotni qabul qila oladi[71].

Yoʻllar

tahrir
 
Kudai hududidan oʻtuvchi 3-halqa yoʻli

Makka Madinaga oʻxshab, Saudiya Arabistonidagi eng muhim ikkita magistralning kesishmasida joylashgan boʻlib, uni gʻarbdagi Jiddaning muhim port shahri va Ar-Riyodning poytaxti va boshqa yirik port shahri Dammam bilan bogʻlaydi. Ikkinchisi, 15-magistral Makkani boshqa muqaddas islomiy Madina shahri bilan bogʻlaydi, taxminan 400.km (250 mi) shimolda va undan Tabuk va Iordaniyagacha. Janubda u Makkani Abha va Jizan bilan bogʻlaydi. Makkaga toʻrtta halqa yoʻllari xizmat qiladi va ular Madinaning uchta halqa yoʻliga nisbatan juda gavjum. Makkada ham koʻplab tunnellar mavjud[72].

Al Mashaʼer Al Muqaddassah metrosi

Al Mashaʼer Al Muqaddassah metrosi Makkada 2010-yil 13-noyabrda ochilgan metro liniyasidir[73]. 18,1 kilometrlik (11,2 milya) baland metro yoʻldagi tirbandlikni kamaytirish uchun ziyoratchilarni shahardagi Arafot, Muzdalifa va Mino kabi muqaddas qadamjolarga olib boradi va faqat Haj mavsumida ishlaydi[74]. U toʻqqizta stantsiyadan iborat boʻlib, yuqorida aytib oʻtilgan shaharlarning har birida uchtadan mavjud.

Makka metrosi

Makka metrosi, rasman Makka ommaviy temir yoʻl tranziti sifatida tanilgan, shahar uchun rejalashtirilgan toʻrt qatorli metro tizimidir[75]. Bu ziyoratchilarni olib ketuvchi Al Mashaʼer Al Muqaddassah metrosiga qoʻshimcha boʻladi.

Temir yoʻl

tahrir

Shaharlararo

tahrir

2018-yilda Haramayn tezyurar temir yoʻl loyihasining bir qismi boʻlgan yuqori tezlikda shaharlararo temir yoʻl liniyasi ishga tushdi, Haramayn tezyurar temir yoʻl liniyasi muqaddas Makka va Madina shaharlarini Jidda, Qirol Abdulaziz xalqaro aeroporti va Qirol Abdulaziz Iqtisodiy shahari orqali bogʻlaydi[76][77]. Temir yoʻl 35 ta elektropoezddan iborat boʻlib, 60 tasi yiliga million yoʻlovchi tashishga qodir. Har bir poyezd 300 kmsoat (190 milya) gacha tezlikka erisha oladi, jami 450 km masofani bosib oʻtish mumkin, ikki shahar orasidagi sayohat vaqtini ikki soatdan kamroqqa qisqartiradi[78][77].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Merriam-Webster's Geographical Dictionary. Merriam-Webster, 2001 — 724 bet. ISBN 978-0-87779-546-9. 
  2. ↑ „Makkah (Makkah al-Mukarramah, Mecca Region, Saudi Arabia) - Population Statistics, Charts, Map, Location, Weather and Web Information“. City Population. Qaraldi: 2024-yil 3-fevral.
  3. ↑ „Euromonitor International's report reveals world's Top 100…“. Euromonitor (2023-yil 13-dekabr). Qaraldi: 2024-yil 29-fevral.
  4. ↑ Ogle, Vanessa. The Global Transformation of Time: 1870–1950. Harvard University Press, 2015 — 173 bet. ISBN 978-0-674-28614-6. „Mecca, "the fountainhead and cradle of Islam," would be the center of Islamic timekeeping.“ 
  5. ↑ Nicholson, Reynold A.. Literary History Of The Arabs. Routledge, 2013 — 62 bet. ISBN 978-1-136-17016-4. „Mecca was the cradle of Islam, and Islam, according to Muhammad, is the religion of Abraham.“ 
  6. ↑ Khan, A M. Historical Value Of The Qur An And The Hadith. Global Vision Publishing Ho, 2003 — 26– bet. ISBN 978-81-87746-47-8. 
  7. ↑ Nasr, Seyyed. Mecca, The Blessed, Medina, The Radiant: The Holiest Cities of Islam. Aperture, 2005. ISBN 0-89381-752-X. 
  8. ↑ "Wahhābī (Islamic movement)". Encyclopædia Britannica. Edinburgh: Encyclopædia Britannica, Inc.. 9 June 2020. Archived from the original on 26 June 2020. https://web.archive.org/web/20200626201633/https://www.britannica.com/topic/Wahhabi. Qaraldi: 8 September 2020. "Because Wahhābism prohibits the veneration of shrines, tombs, and sacred objects, many sites associated with the early history of Islam, such as the homes and graves of companions of Muhammad, were demolished under Saudi rule. Preservationists have estimated that as many as 95 percent of the historic sites around Mecca and Medina have been razed." 
  9. ↑ A Saudi tower: Mecca versus Las Vegas: Taller, holier and even more popular than (almost) anywhere else, The Economist (24 June 2010), Cairo.
  10. ↑ „'Cultural genocide of Islamic heritage' in Saudi Arabia riles Sunni Sufis“. The Times of India (2013-yil 11-aprel). 2013-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  11. ↑ Peters, Francis E.. The Hajj: The Muslim Pilgrimage to Mecca and the Holy Places. Princeton University Press, 1994 — 206 bet. ISBN 978-0-691-02619-0. 
  12. ↑ Esposito, John L.. What everyone needs to know about Islam. Oxford University Press, 2011 — 25 bet. ISBN 978-0-19-979413-3. „Mecca, like Medina, is closed to non-Muslims“ 
  13. ↑ „Mayor of Makkah Receives Malaysian Consul General“. Ministry of Foreign Affairs Malaysia (2015-yil 28-may). 2015-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyul.
  14. ↑ Stone, Dan (3 October 2014). „The Growing Pains of the Ancient Hajj“. National Geographic. 17 July 2015da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 20 April 2015.
  15. ↑ „Who's Who: Saleh Al-Turki, the new mayor of Makkah“ (2022-yil 29-yanvar).
  16. ↑ „Prince Khalid Al Faisal appointed as governor of Makkah region“. Saudi Press Agency (2007-yil 16-may). 2007-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 1-yanvar.
  17. ↑ Versteegh, Kees. Encyclopedia of Arabic language and linguistics, Volume 4, Illustrated C.H.M. Versteegh: , Brill, 2008 — 513 bet. ISBN 978-90-04-14476-7. 
  18. ↑ Peterson, Daniel C.. Muhammad, prophet of God. Wm. B. Eerdmans Publishing, 2007 — 22–25 bet. ISBN 978-0-8028-0754-0. 
  19. ↑ Kipfer, Barbara Ann. Encyclopedic dictionary of archaeology, Illustrated, Springer, 2000 — 342 bet. ISBN 978-0-306-46158-3. 
  20. ↑ Glassé, Cyril. The new encyclopedia of Islam, Revised, illustrated, Rowman Altamira, 2003 — 302 bet. ISBN 978-0-7591-0190-6. 
  21. ↑ Phipps, William E.. Muhammad and Jesus: a comparison of the prophets and their teachings, Illustrated, Continuum International Publishing Group, 1999 — 85 bet. ISBN 978-0-8264-1207-2. 
  22. ↑ Carrasco, David. Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions (en) Wendy Doniger: . Merriam-Webster, 1999 — 703 bet. ISBN 978-0-87779-044-0. 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Ham, Anthony. Saudi Arabia, illustrated, Lonely Planet, 2004. ISBN 978-1-74059-667-1. 
  24. ↑ Long, David E.. Culture and Customs of Saudi Arabia. Greenwood Press, 2005 — 14 bet. ISBN 978-0-313-32021-7. 
  25. ↑ Philip Khûri Hitti. Capital cities of Arab Islam, Illustrated, University of Minnesota Press, 1973 — 6 bet. ISBN 978-0-8166-0663-4. 
  26. ↑ „Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), Maacah, Maacah, Macoraba“. perseus.tufts.edu. Qaraldi: 2020-yil 13-may.
  27. ↑ 27,0 27,1 Morris, Ian D. (2018). "Mecca and Macoraba" (en-US). Al-ʿUṣūr al-Wusṭā 26: 3. doi:10.17613/zcdp-c225. ISSN 1068-1051. https://hcommons.org/deposits/item/hc:22167/. 
  28. ↑ Sample, Ian. „Ape ancestors brought to life by fossil skull of 'Saadanius' primate“. The Guardian (2010-yil 14-iyul). 2016-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  29. ↑ Laursen, Lucas (2010). "Fossil skull fingered as ape–monkey ancestor". Nature. doi:10.1038/news.2010.354. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Peters, F. E.. Mecca: a Literary History of the Muslim Holy Land.. Princeton: Princeton University Press, 1994 — 135–136 bet. ISBN 978-1-4008-8736-1. OCLC 978697983. 
  31. ↑ Holland, Tom. In the Shadow of the Sword. London: Little, Brown, 2012 — 303 bet. ISBN 978-0-307-47365-3. „Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one“ 
  32. ↑ Translated by C. H. Oldfather, Diodorus Of Sicily, Volume II, William Heinemann Ltd., London & Harvard University Press, Cambridge, MA, 1935, p. 217.
  33. ↑ Jan Retsö, The Arabs in Antiquity (2003), 295-300
  34. ↑ Photius, Diodorus and Strabo (English
  35. ↑ Crone, Patricia. Meccan Trade and the Rise of Islam. Princeton University Press, 1987 — 134–135 bet. ISBN 978-1-59333-102-3. 
  36. ↑ Morris, Ian D. (2018). "Mecca and Macoraba". Al-ʿUṣūr Al-Wusṭā 26: 1–60. Archived from the original on 17 November 2018. https://web.archive.org/web/20181117022342/https://islamichistorycommons.org/mem/wp-content/uploads/sites/55/2018/11/UW-26-Morris.pdf. Qaraldi: 16 November 2018. Makka]]
  37. ↑ Bowersock, G. W.. The crucible of Islam. Cambridge (Mass.): Harvard University Press, 2017 — 53–55 bet. ISBN 978-0-674-05776-0. 
  38. ↑ Crane, P. Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, p.136
  39. ↑ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam; 1987; p.7
  40. ↑ Holland, Tom (2012).
  41. ↑ Abdullah Alwi Haji Hassan. Sales and Contracts in Early Islamic Commercial Law. Islamic Research Institute, International Islamic University, 1994 — 3 ff bet. ISBN 978-969-408-136-6. 
  42. ↑ Bowersock, Glen. W.. Bowersock, G. W. (2017). The crucible of Islam. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. pp. 50 ff., 2017. 
  43. ↑ Crone, Patricia (2007). "Quraysh and the Roman Army: Making Sense of the Meccan Leather Trade.". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 70 (1): 63–88. doi:10.1017/S0041977X0700002X. 
  44. ↑ Daily Telegraph Saturday 25 November 1916, reprinted in Daily Telegraph Friday 25 November 2016 issue (p. 36)
  45. ↑ „The Siege of Mecca“. Doubleday(US) (2007-yil 28-avgust). 2014-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-avgust.
  46. ↑ Taylor, Jerome. „Mecca for the rich: Islam's holiest site 'turning into Vegas'“. The Independent (2011-yil 24-sentyabr). 2017-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  47. ↑ 'Shame of the House of Saud: Shadows over Meccaʼ, The Independent, 19 April 2006 | archived from the original on 10 March 2009
  48. ↑ Bsheer. „How Saudi Arabia obliterated its rich cultural history“ (en). Middle East Eye (2020-yil 20-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  49. ↑ „What is the Hajj? ("Hajj disasters")“. BBC (2006-yil 27-dekabr). 2009-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  50. ↑ „History of deaths on the Hajj“. BBC (2007-yil 17-dekabr). 2009-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  51. ↑ Ruthven, Malise. Islam in the World. Granta Books, 2006 — 10 bet. ISBN 978-1-86207-906-9. 
  52. ↑ „Over 700 Dead, 800 Injured in Stampede Near Mecca During Haj“. NDTV. 2015-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-sentyabr.
  53. ↑ „Total Solar Eclipse on August 2, 2027: Path Map and Times“ (en). www.timeanddate.com. Qaraldi: 2024-yil 23-mart.
  54. ↑ Adil, Salahi.. Sahih Muslim (Volume 2) With the Full Commentary by Imam Nawawi., Al-Nawawi, Imam., Muslim, Imam Abul-Husain., La Vergne: Kube Publishing Ltd, 2019. ISBN 978-0-86037-767-2. OCLC 1152068721. 
  55. ↑ „Maqam Ibrahim (Station of Abraham)“. Madain Project. 2020-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-sentyabr.
  56. ↑ Nassar, Nahla „Dar al-Kiswa al-Sharifa: Administration and Production“,. The Hajj: collected essays Porter: . London: The British Museum, 2013 — 176–178 bet. ISBN 978-0-86159-193-0. OCLC 857109543. 
  57. ↑ „Bab Bani Shaiba“. Madain Project. 2020-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-sentyabr.
  58. ↑ „الحصر الفعلي للحجاج“ (ar). General Authority for Statistics (2015-yil 17-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 29-iyun.
  59. ↑ „What is Umrah?“. islamonline.com (2007-yil 5-dekabr). 2011-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  60. ↑ „How important is the Umrah pilgrimage for the Saudi economy?“. TRT World (2020-yil 27-fevral). Qaraldi: 2022-yil 1-noyabr.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 "Makka — The Modern City", Encyclopaedia of Islam
  62. ↑ Mecca.
  63. ↑ „MODON begins handover of 45 mln sqm industrial city in Makkah“ (en). ArgaamPlus. Qaraldi: 2023-yil 26-dekabr.
  64. ↑ „Saudi embassy warns against entry of non-Muslims in Mecca“. ABS-CBN News (2006-yil 14-mart). 2006-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 27-aprel.
  65. ↑ Robert W. Hefner. Islam in an Era of Nation-States: Politics and Religious Renewal in Muslim Southeast Asia. University of Hawaiʻi Press, 1997 — 198 bet. ISBN 978-0-8248-1957-6. 2014-yil 5-iyunda qaraldi. 
  66. ↑ „The Lure Of Mecca“. Saudi Aramco World. 13 January 2010da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 April 2010.
  67. ↑ Inderjit Singh Jhajj. Guru Nanak At Mecca. 
  68. ↑ Dr Harjinder Singh Dilgeer says that Mecca was not banned to non-Muslim till nineteenth century; Sikh History in 10 volumes, Sikh University Press, (2010-2012), vol.
  69. ↑ „Sir Richard Francis Burton: A Pilgrimage to Mecca, 1853“. Fordham.edu. 2010-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-aprel.
  70. ↑ „Demographics Survey 2016“. Demographics Survey 2016. General Authority for Statistics (2016).
  71. ↑ „Saudi terminal can receive 3,800 pilgrims per hour“. Al Arabiya (2014-yil 28-avgust). 2014-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  72. ↑ „Makkah building eight tunnels to ease congestion“. Construction Weekly (2013-yil 30-may).
  73. ↑ „Hajj pilgrims take the metro to Mecca“. Railway Gazette International. 15 November 2010. 3 December 2010da asl nusxadan arxivlandi.
  74. ↑ „Mecca metro contracts signed“. Railway Gazette International. 24 June 2009. 28 February 2010da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 25 June 2009.
  75. ↑ „Jeddah and Makkah metro plans approved“. Railway Gazette International. 17 August 2012. 24 September 2015da asl nusxadan arxivlandi.
  76. ↑ „High speed stations for a high speed railway“. Railway Gazette International (2009-yil 23-aprel). 2010-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  77. ↑ 77,0 77,1 „Saudi Arabia's Haramain High-Speed Railway opens to public“ (en). Arab News (2018-yil 11-oktyabr). 2019-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-aprel.
  78. ↑ „Al Rajhi wins Makkah – Madinah civils contract“. Railway Gazette International (2009-yil 9-fevral). 2010-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan.

Bibliografiya

tahrir

Qoʻshimcha oʻqish

tahrir

Onlayn

tahrir
  • Makka Saudiya Arabistoni, Encyclopædia Britannica Onlayn, John Bagot Glubb, Assʿad Sulaiman Abdo, Swati Chopra, Darshana Das, Michael Levy, Gloria Lotha, Michael Ray, Surabhi Sinha, Noah Tesch, Amy Tikkanen, Grace Young va Adam Zeidan

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Makka&oldid=4448308" dan olindi