Jump to content

Турк лираси

Add links
From Vikipediya

Турк лираси (ТЛ белгиси:₺;код:ТРЙ) — Туркия Республикаси ва Шимолий Кипр Турк Республикасида, норасмий равишда Сурия Муваққат ҳукумати ва Сурия озодлик ҳукумати томонидан назорат қилинадиган ҳудудларда расман қўлланиладиган пул бирлиги ҳисобланади[1]. Куруш бўлган турк лирасини босиб чиқариш ва бошқариш фаолияти Туркия Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади[2].

Турк лирасининг жаҳон миқёсидаги нуфузини ошириш ва турли чалкашликларга чек қўйиш мақсадида 2005-йил 31-январда валютадан олтита нол олиб ташланди. Бу ҳодисадан кейин турк лираси вақтинча муомаладан чиқиб кетди. Бироз вақт ўтиб, янги турк лираси муомаладан чиқарила бошланди ва унинг ўрнига ишлатила бошланди. ЙТЛнинг қуйи бирлиги Ени Курушдир. ЙТЛ дан ТЛ га ўтиш тугаллангани муносабати билан 2009-йил 1-январда яна қайта муомалага киритилди. Бироқ, 2009-йилда муомалага кирган тангаларда ЙТЛдаги каби 6 та нол мавжуд эмаслигини кўришингиз мумкин.

Турк лирасининг олд томонида бугунги кунгача фақат Мустафо Камол Отатурк ва İсмет Инöнüнинг сур’атлари босилган. Исмет Инöнüнинг сур’ати президентлик даврида (1938-1950) фақат турк лирасининг олд томонида эди. Бунинг сабаби, Усмонийлар давридан бери бу анъанага айланган. Унга мувофиқ, Усмонийлар бўлмаган кўплаб давлатлар томонидан ҳам қўлланиладиган пулнинг олд томонига давлат раҳбарининг расмини қўйиш анъанаси мавжуд. Бу анъана 1925-йил 30-декабрда қабул қилинган „Мавжуд касса ҳужжатларини янги ҳужжатлар билан амалга ошириш тўғрисида“ги 701-сонли қонун билан расмийлаштирилган. Шу сабабдан танганинг олд томонида президентлик даврида Исмет Инонунинг сур’ати ишлатилган. Бироқ, бу қонунга 1952-йилда Аднан Мендерес бошчилигидаги ҳукумат томонидан ўзгартириш киритилди ва турк лирасида ўша пайтдаги давлат раҳбари эмас, фақат, Мустафо Камол Отатуркнинг сур’ати бўлишига қарор қилинди. Шунинг учун турк лираси олдида сур’атлари ишлатилган ягона давлат арбоблари сифатида Мустафо Камол Отатурк ва İсмет İнöнü бўлиб тарихда қолишди.[3][4] Бундан ташқари, Юнус Эмре, Меҳмед ИИ Фотиҳ, Меҳмет Акиф Эрсой ва Cаҳит Арф каби турк буюкларининг портретлари турк лирасининг баъзи эмиссияларининг орқа томонида босиб чиқарилган.

Тарихи[edit | edit source]

Биринчи лира Усмонийлар лираси номи билан 1843-йил 5-январда Султон Абдулмежид даврида чиқарилган. Қоғоз пуллар чоп этилишидан олдин Усмонийлар ишлатилган бу олтин танга сариқ лира деб аталган. 1854-йил 2-июнда чорак лира ва 1855-йил 18-февралда икки ярим ва беш ярим лира намуналари илк бор босилди.[5]

Биринчи турк лираси (1923-2005)[edit | edit source]

Мамлакат ўзини Республика деб эълон қилгандан сўнг, 1925-йил 30-декабрдаги 701-сонли „Мавжуд ҳужжатларни янги қоғозлар билан мусодара қилиш тўғрисида“ги қонун қабул қилинди ва биринчи Турк банкнотларини чоп этишга рухсат берилди[6].

Олд томонида Отатуркнинг портрети туширилган банкнот, 1927-йилда муомалага чиқарилган.

Республика давридаги биринчи қоғоз пуллар 1927-йилда Буюк Британияда Томас де ла Руэ компанияси томонидан зарб қилинган. Унинг умумий қиймати 88 минг инглиз олтин тангаси эди. Чунки бу вақтда Туркиянинг ўзида ҳали марказий банки йўқ эди. (1715-сонли Марказий банк қонуни 1930-йил 30-июнда расмий газетада эълон қилинган ва Туркия Республикаси Марказий банки 1931-йил 3-октабрда фаолият кўрсата бошлаган) 1927-йилда ҳали Алифбо инқилоби содир бўлмагани учун, тангаларда лотин ҳарфлари йўқ эди. Отатуркнинг портрети 1927-йилда босилган 1, 5 ва 10 лирадаги мойбўёқда пайдо бўлган. Бошқа тангаларда Отатурк сув белгисида ҳам, расм сифатида ҳам кўриниш беради. Биринчи тангаларда турк ва франсуз тилларида ёзувлар ҳамда ўша даврда Молия вазири бўлган Мустафо Абдулҳалик Ренданинг имзоси бор эди. 1927-йилда зарб қилинган тангалар 1928-йилдаги алифбо инқилобидан кейин ҳам кўп йиллар давомида ўз кучини сақлаб қолди. Чунки лотин ҳарфларида тангаларни бозорга қайтариш катта харажат ва машаққат эди. Лекин1937-йилда бу муаммо бартараф этилди ва муомалага кирган лотин ҳарфлари билан зарб этилган тангаларнинг барчасида Отатуркнинг портретлари акс этди[7].

Отатуркнинг портретлари 1927-йил сентябрдан 1938-йил 11-ноябргача босилган банкнотларда мавжуд эди. 1938-йилда Отатурк вафотидан кейин İсмет İнöнü Президент бўлганлиги сабабли қонун талабига кўра, банкнотларда Инöнü портрети қўлланила бошланди. 1952-йилда кучга кирган 5-эмиссия банкнотларида Демократик партия ҳукумати Отатурк портретини яна банкнотларга қўйишга қарор қилди[4].

Республика ташкил топганидан буён умумий ҳисобда 9 та эмиссия гуруҳидаги 24 хил қийматдаги 126 та банкноталар муомалага чиқарилди. Биринчи олтита эмиссия гуруҳидаги барча банкноталар ва еттинчи эмиссия гуруҳидаги банкнотларнинг бир қисми турли саналарда муомаладан чиқарилди. Шундан сўнг, 10 йиллик даъво муддати тугаши билан ушбу тангалар ўз қийматини аста-секин йўқотди.

Иккинчи турк лираси (2005-йилдан ҳозирги кунгача)[edit | edit source]

Янги Турк лираси

Ниҳоят, 2003-йилнинг декабр ойида Туркия Буюк Миллат Мажлиси турк лирасидан олтита нолни олиб ташлаш орқали янги валюта яратишга рухсат берувчи қонунни қабул қилди. Бу воқеадан сўнг, Турк лирасининг қайта баҳоланиши билан Руминия лейи қисқа вақт ичида дунёдаги энг кам қимматли валютасига айланди (2005-йил июл ойида қайта баҳоланган). Шу билан бирга ҳукумат 50 ва 100 лик иккита янги номинални муомалага чиқарди.

Янги Турк лираси (2005-2009)[edit | edit source]

Бу 2005-йил 1-январда турк лирасидан олти нол олиб ташланганидан бери фойдаланилган расмий валютадир[8]. 2005-йил январидан 2008-йил декабригача бўлган ўтиш даврида иккинчи турк лираси расман “Янги турк лираси” деб аталди[9]. Валюта кодидаги „Й“ ҳарфи туркча „янги“ сўзидан олинган. Расмий равишда "ЙТЛ" деб қисқартирилди ва 100 янги курушга бўлинди.

2009-йилнинг январ ойидан бошлаб, иккинчи турк лирасидан “янги” сўзи олиб ташланди. Натижада унинг расмий номи яна “турк лираси” га ўзгартирилди ва „ТЛ“ га қисқартирилди[10].

Қиймати[edit | edit source]

Лира, тарихан узоқ йиллик инфляция даражасига эга бўлган валюта ҳисобланади. 1930-йилда Туркия Олий Миллат Мажлиси томонидан „Турк валютаси қийматини ҳимоя қилиш тўғрисида“ги қонун қабул қилинди. У ҳукуматга миллий валюта курсининг ўзгаришини олдини олиш учун жиноий санксиялар билан қўллаб-қувватланадиган тартибга солувчи қарорлар қабул қилиш ҳуқуқини берди[11]. Дастлаб, Британия фунти ва франсуз франкига боғланган лира 1946-йилдан бошлаб Т₤2,8 = 1 АҚШ доллари бўлишига келишилган эди. Ушбу фиксация 1960-йилларгача барқарор бўлиб қолди. Шундан сўнг у Т₤9 = 1 АҚШ долларини бериш учун девалвация қилинди. Кейинги даврларда ҳукумат лирага интервенсия қилди ва долларга асосланган девалвация давом этди.

1980-йилларга қадар Туркия ТЛ қиймати Марказий банк томонидан белгилаб қўйилган ва ўша қийматдан ўзгармайдиган қатъий курс режимидан фойдаланишни давом эттирди. Ушбу санадан кейин мамлакатда валюта курси бозорда белгиланадиган бўлди. Бироқ, Марказий банкнинг доимий интервенсиялари билан йўналтириладиган интервенсияли сузувчи валюта курси режимига ўтди. 2000-йилда гуруҳ ичидаги далгаланма режими қабул қилинди. Уни амалга ошириш 2001-йил инқирозида тўхтатилиши керак эди. Ушбу режим доирасида валютага асосланган барқарорлаштириш дастури амалга оширилди ва валюта курси режими мослашувчан лангар сифатида белгиланди. Инқироздан сўнг, Туркия сузувчи валюта курси режимига ўтганини барчаг маълум қилди[12].

Юқори инфляция туфайли бирлик асосида қадрсизланган лира 1995-1996 ва 1999-2004 йилларда Гиннеснинг рекордлар китоби томонидан энг қадрсиз валюта сифатида танланди. Бу ҳодисадан сўнг, ЙТЛ га ўтиш ва 6 нолни олиб ташлаш, унинг бирлик қиймати қайта тартибга солиш ишлари бошланди. 2001-йилдан бери ТЛ йиллик инфляция даражаси тарихий инфляция қийматлари билан солиштирганда доим паст бўлди.

Эвро -Турк лирасининг 2000-йилдан бери курси

2018-22 Туркия валюта ва қарз инқирози[edit | edit source]

2018-йилнинг ўрталаридан бошлаб лира тезликда пасайишни бошлади. Умуман олганда, иқтисодчиларнинг фикрича, инқироз Режеп Таййип Эрдўғаннинг Туркия Республикаси Марказий банкининг фоиз ставкаларида инфляцияга қарши сиёсат олиб боришига тўсқинлик қилиши натижасида юзага келган дейилади.[13][14] Бошқа томондан, Марказий банк 2018-йил сентябр ойида фоиз ставкаларини оширганлиги ҳам бунга сабаб сифатида кўрсатилади.[15] Эрдоған инфляцияни ташқи кучлар билан боғлаган. Натижада, бу фикрни ўша пайтдаги одамларнинг 42 фоизи ҳам қабул қилган. Бу даъво кўпинча халқ орасида фитна назарияси сифатида ҳам тасвирланади.[16][17]

2020-йилда қадрсизланишда давом этаётган лира инфляциясининг фоиз ставкалари пастлай бошлади. Бунга қуйидаги воқеалар сабаб сифатида кўрсатилади: Эрдўғон ҳукуматининг депортация қилиш, ҳарбий амалиётлари ва бошқа геосиёсий муаммолар, Туркияга нисбатан санксиялар жорий қилиши мумкин бўлган Жо Байденнинг сайланиши эҳтимоли. 2020-йилги Америка Қўшма Штатлари президентлик сайлови ва Туркиядаги CОВИД-19 ҳолати. −19 пандемияси каби сабаблар билан изоҳланган.[18]

2021-йил бошида фоиз ставкаларининг ошиши туфайли лира қийматида тикланиш кузатилган бўлса-да, Марказий банк раҳбари Наcи Агбалнинг ишдан бўшатилиши 2021-йил 21-мартда қайта инфляция юзага келишига сабаб бўлди. Ўша йилнинг июн ойида 8,8 доллар-лира курси билан тарихан паст қийматини кўрган лира, 2021-йилнинг энг тез қадрсизланаётган валюталаридан бири бўлди.[19] 2021-йил охирига келиб ҳам лира қадрсизланишда давом этди. Бир неча бор барча вақтлардаги каби энг паст даражага лира сифатида эътироф этилди.[20] Лüтфи Элваннинг истеъфога чиқишидан сўнг, Эрдўғаннинг фоиз ставкаси ҳақидаги фикрларига яқин деб таърифланган Нуреддин Небатийнинг бу лавозимга тайинланиши, фоиз ставкасини пасайтиришнинг давом этиши ва энг кам иш ҳақининг эълон қилиниши бунга ҳисса қўшган омиллар сифатида тасвирланган. 2021-йилда рўй берган инфляция инқирози туфайли Адолат ва Тараққиёт партияси ва Режеп Таййип Эрдоғанни жамоатчилик орасида қўллаб-қувватлаш даражаси сўровларга кўра сезиларли даражада камайди.

Белгиси[edit | edit source]

ТCМБ томонидан 2011-йил 8-сентябрда Турк лирасининг жаҳон бозоридаги обрўсини мустаҳкамлаш ва унинг дунёга машхурлигини ошириш мақсадида ТЛ Сймбол танлови уюштирилди.[21] ТЛ Сймбол танлови юқори савияда ўтказилди ва танлов натижасида янги рамз аниқланди. Ушбу тақдимот 2012-йил 1-март куни Бош вазир Ражаб Таййиб Эрдўған томонидан оммага эълон қилинди.

Эълон қилинган Тулай Лале дизайнидаги янги белги (₺) ярим лангар ҳарфи Л ичига жойлаштирилган икки чизиқли кичик Т ҳарфидан иборат. Ушбу кўриниш рамзий маънода икки чизиқ шарқ-ғарбий кўприк ва барқарорликни, лангар эса баландлик ва ишончни ифодалайди.[22]

Турк лираси белгиси, талаффузидан фарқли ўлароқ, пул қийматининг чап томонида жойлашган. (₺5, ₺10, ₺20…)

  • О'лчамлари ва формати
    О'лчамлари ва формати
  • Турк лираси белгиси
    Турк лираси белгиси

Банкноталар[edit | edit source]

5083-сонли „Туркия Республикаси Давлатининг пул бирлиги тўғрисидаги қонун“нинг 24[23]-моддасига биноан, Вазирлар Кенгашига Янги турк лираси ва Янги Курушдаги “Янги” сўзларини олиб ташлаш ваколатлари берилди. Вазирлар Кенгашининг юқорида қайд этилган қарори 2007-йил 5-майдаги Расмий газетада эълон қилинган.

Тўққизинчи эмиссия гуруҳи (Э9) (2009 йилдан ҳозирги кунгача)
Расм Қиймат

₺

Ўлчамлари

(мм)

Асосий ранг Маълумот Тарих
Олд юз Орқа юз Олд юз Орқа юз Муомалага киритилади Муомаладан чиқариш
</имг> </имг> 5 130×64 Жигарранг Мустафо Камол Отатурк Оддий проф. Др. Айдин Сайилининг портрети, қуёш тизими, атом тузилиши, ДНК ва қадимги ғор расмлари 2009-йил

1-январ

2013-йил

8-апрел

</имг> </имг> Сиёҳранг 2013-йил

8-апрел

Йўқ
</имг> </имг> 10 136×64 Қизил Оддий проф. Др. Cаҳит Арф портрети, „Арф инвариант“ дан олинган бўлим билан бирга, „арифметик кетма-кетликлар, абак, рақамлар ва компютер технологиясининг асоси бўлган сон тизимини билдирувчи иккилик саноқ тизимини ифодаловчи рақамлар“ 2009-йил

1-январ

</имг> </имг> 20 142×68 Яшил Архитектор Кемаледдиннинг портрети, „Гози университети ректорат биноси“нинг чизиқли тадқиқоти, „арк, думалоқ нақш ва куб, шар, архитектуранинг уч ўлчамли тузилишини ифодаловчи силиндр“ каби шакллар билан
</имг> </имг> 50 148×68 Апелсин Фатма Алие Топуз портрети, аёл нафислигини ифодаловчи „сиёҳ идиши, қаламча, қоғоз ва китоб“ каби фигуралар ва „гул“ нақшлари
</имг> </имг> 100 154×72 Мовий Итрий портрети, „нота, қудум ва уд каби асбоблар“ ва Итрийнинг Мавлевий шахсига мос равишда „Мавлевий дарвеш пуфлаган ней“ сур'ати
</имг> </имг> 200 160×72 Сиёҳранг Юнус Эмре портрети, "Юнус Эмре мақбараси, сатрларидаги атиргул нақшлари, тинчлик ва биродарликни ифодаловчи каптар мотифи ва фалсафасини энг яхши таъкидлаган „Севайлик, севилайлик“ қатори
Манбалар: ТCМБ 2016-йил 17-июнда Wайбаcк машинасида архивланган. — Турк Банкнотес.инфо

Тангалар[edit | edit source]

У 2009-йил 1-январда тўққизинчи эмиссия билан муомалага киритилди. Тангалар зарб ва штамп босмахона бош бошқармаси томонидан ишлаб чиқарилади.

Тангалар (2009 >)
Расм қиймат

(Пенни)

Диаметри (мм) Қалинлиги (мм) Оғирлиги (г) Металл (%) Тушунтириш Тарих
Олд Орқага Чет Олд Атроф-муҳит Орқага Муомалага киритилади

Олиб ташланди

муомаладан

лотерея

битта 16.5 1.35 2.2 70 % Cу, 30 % Зн Тўғрига Қиймат, Ой ва Юлдуз ва нашр этилган йил Қор гули Туркия Республикаси,

Мустафо Камол Отатурк

2009-йил

1-январ

Йўқ
5 17.5 1.65 2.9 65 % Cу, 18 % Ни, 17 % Зн Ҳаёт дарахти
10 18.5 3.15 Румий мотиви
25 20.5 4 Чиқиб кетган Куфий хаттотлиги
50 23.85 1.9 6.8 Атроф муҳит: 65 % Cу, 18 % Ни, 17 % Зн

Ўртача: 79 % Cу, 17 % Зн, 4 % Ни

кенг чиқадиган Босфор кўприги ва Истанбул харитаси
юз

(₺1)

26.15 8.2 Атроф муҳит: 79 % Cу, 4 % Ни, 17 % Зн

Ўртача: 65 % Cу, 18 % Зн, 17 % Ни

ТC ҳарфи ва лола фигураси Румий мотиви

Ҳаволалар[edit | edit source]

  • Туркия Республикаси тангалари
  • Туркия Республикаси банкноталари
  • Туркиядаги инфляция

Манба[edit | edit source]

  1. ↑ „İдлиб'де Тüрк Лирасı кулланıма гирди“. Анадолу Ажансı (18 ҳазиран 2020). 5 теммуз 2020да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 5 теммуз 2020.
  2. ↑ „Тüркие Cумҳуриет Меркез Банкасı Кануну“. 6 şубат 2013да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 оcак 2009.
  3. ↑ „Милли Şэфин парадаки ресим герçэğи“. 12 теммуз 2018да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26 майıс 2015.
  4. ↑ 4,0 4,1 „İсмет İнöнü Неден Паралара Кенди Ресмини Бастıрдı ?“. 1 касıм 2018да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26 майıс 2015.
  5. ↑ „Тüрк лирасıнıн 165 йıллıк серüвени“. 6 оcак 2009да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 оcак 2009.
  6. ↑ „тcмб.гов.тр - Cумҳуриет Дöнеми Банкнотларı“. 17 ҳазиран 2016да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 оcак 2009.
  7. ↑ „Тüрк Лирасı 80 яşıнда“. Миллиет Пазар (3 аралıк 2007). 7-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 7 эйлüл 2011.
  8. ↑ „Тüрк лирасıндан 6 сıфıр атıлмасıнıн üзеринден 15 йıл геçти“. 29 оcак 2021да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 теммуз 2021.
  9. ↑ „Ени Тüрк Лирасı Танıтıлдı“. 9 теммуз 2021да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 теммуз 2021.
  10. ↑ „İşте ЙТЛ!“. 9 теммуз 2021да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 1 теммуз 2021.
  11. ↑ „Тüрк Парасıнıн Кıйметини Корума Ҳаккıнда Канун“ (Тüркçэ). Ататüрк Ансиклопедиси (3-март). 24 эйлüл 2021да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 28 оcак 2022.
  12. ↑ „Кур Режими Терcиҳи ве Тüркие“. тбб.орг.тр (2002). 28 оcак 2022да асл нусхадан архивланган.
  13. ↑ „Туркей'с леадер ис ҳелпинг то cраш иц cурренcй“. Wашингтон Пост (16 майıс 2018). 16 майıс 2018да асл нусхадан архивланган.
  14. ↑ „Инвесторс лосе тҳеир аппетите фор Туркей“. Финанcиал Тимес (16 майıс 2018). 20 майıс 2018да асл нусхадан архивланган.
  15. ↑ „Туркей'с Cентрал Банк Раисес Интерест Ратес“. Тҳе Неw Ёрк Тимес. 13 эйлüл 2018да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 13 эйлüл 2018.
  16. ↑ „Тумблинг Туркиш лира тесц вотерс' суппорт фор Эрдоган“. Финанcиал Тимес (18 майıс 2018). 19 майıс 2018да асл нусхадан архивланган.
  17. ↑ „Фортй-тwо перcент оф Туркс сай лира'с дроп ис фореигн плот“. Аҳвал (18 майıс 2018). 20 майıс 2018да асл нусхадан архивланган.
  18. ↑ „Туркиш лира ҳиц неw реcорд лоw ас cентрал банк ҳолдс ратес - Ал-Монитор: Тҳе Пулсе оф тҳе Миддле Эаст“ (İнгилизcе). www.ал-монитор.cом. 12 майıс 2021да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 17 аралıк 2021.
  19. ↑ „Туркей буллс аре wронг фоотед афтер cентрал банк ҳаwкс оустер“. Блоомберг Неwс. 22-мартда асл нусхадан архивланган.
  20. ↑ „Туркиш лира ҳиц алл-тиме лоw бефоре cоунтрй'с cентрал банк меэтинг“. CНБC (18 касıм 2021). 18 касıм 2021да асл нусхадан архивланган.
  21. ↑ „ТЛ Симгесине İлиşкин Басıн Дуюрусу“. 22 оcак 2013да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2-март.
  22. ↑ „Тüрк лирасıнıн ени симгеси аçıкландı“. 6 şубат 2013да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2-март.
  23. ↑ „Тüркие Cумҳуриети Девлетинин Пара Бирими Ҳаккıнда Канун“. 17 аğустос 2009да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 14 оcак 2009.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turk_lirasi&oldid=4218681"