Jump to content

Афғонистонда фуқаролар уруши (1992–1996)

From Vikipediya
Афғонистонда фуқаролар уруши (1992–1996)
Афг'онистон можаросининг бир қисми ва Эрон-Саудия Арабистони можароси

Юқори: Кобулдаги фуқаролик инфратузилмасининг катта қисми уруш туфайли вайрон бўлган. Жадайи Майванднинг ушбу фотосурати 1993-йилга тегишли.

Пастки: 1996-йилда Афғонистонда Толибон (қизил) ва Шимолий алянснинг (кўк) ҳудудий назорати

Саналар 1992-йил 28-апрел — 1996-йил 27-сентабр

(4 йил, 4 ой, 4 ҳафта ва 2 кун)

Уруш ери Афг'онистон
Натижа Афг'онистон Ислом Давлатининг қулаши
  • Толибон Кобул ва Афғонистоннинг катта қисмини назорат остига олди ва Афғонистон Ислом Амирлигини барпо этди
  • Минглаб тинч аҳоли ҳалок бўлди, миллионлаб одамлар ўз уйларидан ҳайдаб қувилди, Кобул катта зарар кўрди.
  • Тинч аҳолига нисбатан қўпол муносабатда бўлиш (зўрлаш, қотиллик, талон-торож қилиш, товламачилик)
  • Фуқаролар уруши давом этмоқда (1996-2001)
Рақиблар
Афғонистон ислом давлати

Қўллаб-қувватлаш:
Саудия Арабистони байроғи Саудия Арабистони

Ҳезб-и Wаҳдат (1992-йил декабргача)
Қўллаб-қувватлаш:
Эрон байроғи Эрон

Афғонистон Жунбиш-и Милли (1994-йилгача )
Қўллаб-қувватлаш:
Ўзбекистон байроғи Ўзбекистон

Ҳезб-э Ислами Гулбуддин (1994-йил охиригача

)
Қўллаб-қувватлаш:
Покистон байроғи Покистон (1994-йилгача )

Ҳезб-и Wаҳдат (1992-йил декабрдан кейин )
Қўллаб-қувватлаш:
Эрон байроғи Эрон

Афғонистон Жунбиш-и Милли (1994-йил январ-1994-йил август)
Қўллаб-қувватлаш:
Ўзбекистон байроғи Ўзбекистон

Маҳаллий Қандаҳор кучлари

Афғонистон Ислом амирлиги (1994-йилдан кейин)

Қўллаб-қувватлаш:
Покистон байроғи Покистон (1994-йил)

Ал-Қаэда (1996-йилдан олдин)

Қўмондонлар
Бурҳануддин Раббани

Аҳмад Шаҳ Массоуд
Нақиб Аликозаи
Исмаил Кҳан
Мулави Ёунас Кҳалис
Абдул Ҳақ
Ҳажи Абдул Қадеэр
Жалалуддин Ҳаққани
Афғонистон Абдул Расул Сайяф
Афғонистон Моҳаммад Наби
Афғонистон Сибгҳатуллаҳ Можаддеди
Аҳмед Гаилани
Абдул Раҳим Wардак
Афғонистон Муҳаммад Асиф Муҳсини
Афғонистон Ҳуссаин Анwари

Абдул Али Мазари
Саййид Али Беҳешти
Карим Кҳалили

Афғонистон Абдул Рашид Достум

Гулбуддин Ҳикматёр

Абдул Али Мазари
Саййид Али Беҳешти
Карим Кҳалили

Афғонистон Абдул Рашид Достум

Гул Агҳа Шерзаи

Андоза:Cоунтрй дата Талибан Муллаҳ Омар

Осама Бин Ладен
Айман ал-Заwаҳири

1992-1996-йиллардаги афғон фуқаролар уруши 1992-йил 28-апрелда — Афғонистон Президенти Муҳаммад Нажибуллонинг ўр��ига янги муваққат Афғонистон ҳукумати келиши ҳамда Толибоннинг Кобулни босиб олиши ва 1996-йил 27-сентябрда йилда Афғонистон Ислом Амирлигини ташкил этиши билан содир бўлди[1].

1992-йил 25-апрелда Гулбиддин Ҳикматёр бошчилигидаги ва Покистон Хизматлараро разведка (ИСИ) томонидан қўллаб-қувватланган Ҳизб-э Исломи Гулбиддин коалицион ҳукумат тузишдан бош тортгач, уч, кейинроқ беш ёки олтита мужоҳид қўшинлари ўртасида фуқаролар уруши бошланди. Тўрт ойдан сўнг, ярим миллион Кобул аҳолиси кучли бомбардимон қилинган шаҳарни тарк этди.

Кейинги йилларда ўша жангари гуруҳларнинг баъзилари бир неча бор коалиция туздилар, лекин кўпинча улар яна бузилди. 1994-йилнинг ўрталарига келиб, Кобулнинг икки миллион аҳолиси 500 мингга камайди. 1995-96-йилларда Покистон ва унинг ИСИ томонидан қўллаб-қувватланган янги милиция Толибон энг катта кучга айланди. 1994-йил охирида Толибон Қандаҳорни, 1995-йилда Ҳиротни, 1996-йил сентябр бошида Жалолободни, 1996-йил сентябр охирларида Кобулни эгаллаб олди. 1996-2001-йиллардаги Афғонистон фуқаролар урушида ҳозирда ҳукмрон бўлган Толибон ва янги тузилган Шимолий алянс ўртасидаги жанглар кейинги йилларда ҳам давом этди.

Тарихи[edit | edit source]

Афғонистон Демократик Республикаси 1992-йилда Россия Федерацияси уни қўллаб-қувватлашни тўхтатгандан сўнг тезда қулаб тушди. 1992-йил 16-апрелда Афғонистон президенти Муҳаммад Нажибулла ҳокимиятдан кетди ва Афғонистон Халқ Демократик партияси тарқатиб юборилди.

Бир қанча мужоҳид партиялари миллий коалицион ҳукумат тузиш бўйича музокараларни бошлади. Аммо бир гуруҳ, Гулбиддин Ҳикматёр бошчилигидаги Ҳизб-э Исломи Гулбиддин (эҳтимол Покистон Хизматлараро разведка (ИСИ) томонидан қўллаб-қувватланган ва бошқарилган) музокараларга қўшилмади ва Кобулни ёлғиз босиб олишини эълон қилди. Ҳикматёр ўз қўшинларини Кобулга кўчирди ва 17-апрелдан кейин шаҳарга киришга рухсат берилди. Бошқа мужоҳид гуруҳлар ҳам Ҳикматёрнинг шаҳар ва мамлакатни эгаллашига йўл қўймаслик учун 24-апрел куни Кобулга киришди[2][3]. Бу беш-олтита рақиб армия ўртасида фуқаролар урушини келтириб чиқарди, уларнинг аксарияти хорижий давлатлар томонидан қўллаб-қувватланди. Бир қанча мужоҳид гуруҳлари 1992-йил 28-апрелда президент вазифасини бажарувчи Сибгҳатуллоҳ Можаддедий билан Афғонистон Исломий Давлати тузилганини эълон қилди, бироқ бу Афғонистон устидан ҳеч қандай ҳақиқий ҳокимиятга эриша олмади.

Фуқаролар уруши (1992-96-йиллар)[edit | edit source]

Кобул учун уруш (1992-йил 28-апрел — 1993-йил)[edit | edit source]

Кобул устидаги жанг ва рақобат 1992-йил 25-апрелда бошланиб, олтита армия иштирок этди: Ҳизб-и Исломи Гулбиддин, Жамият-и Исломий, Ҳаракат-и-Инқилаб-и-Исломий, Иттеҳад-и Исломий, Ҳизб-и Ваҳдат ва Жунбиш-и Миллий. Мужоҳидлар сардори Гулбиддин Ҳикматёр (Ҳизб-э Исломи Гулбиддин) 1992-йил 25-майда мужоҳидлар етакчиси Аҳмад Шоҳ Мас’уд (Жамиат-э Исломий) билан музокаралардан сўнг президент Мужаддидийнинг „муваққат ҳукумати“да бош вазир лавозимини эгаллашни таклиф қилди. Аммо бу келишув 29-май куни Мужаддидий Ҳикматёрни Исломободдан қайтаётган самолётига ракета отганликда айблаганидан кейин бузилди[4].

1992-йил 30-майга келиб, Жамият-и Исломий ва Жунбиш-и Миллий мужоҳид кучлари Кобул жанубида Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломи Гулбиддинга қарши яна жанг қилишди. Май[5] ёки июн ойининг бошида Ҳикматёр Покистон Хизматлараро разведка бошқармаси (ИСИ) томонидан катта ёрдам олгач Кобул атрофини[4] ўққа тута бошлади[5]. Жунбиш-и Миллий ва Жамият-и Исломий июн ойида Кобул жанубидаги ҳудудларни ўққа тутди, Иттеҳад-э Ислами ва Ҳизб-и Ваҳдат Кобул ғарбида бир-бири билан жанг қилишди. 1992-йил июн ойининг охирида Бурҳониддин Раббоний Мужаддидийдан муваққат президентликни қабул[6][4] қилди.

1992-йилнинг қолган қисмида Кобулга юзлаб ракеталар отилди, минглаб, асосан тинч аҳоли ҳалок бўлди, ярим миллион киши шаҳарни тарк этди. 1993-йилда бир-бирига қарама-қарши бўлган милиция гуруҳлари Кобул устидаги жангларни давом эттирдилар, бир нечта ўт очишни тўхтатиш ва тинчлик келишувлари муваффақияцизликка учради[7]. Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилотига кўра, 1992-95-йиллар оралиғида беш хил мужоҳид қўшинлари Кобулга катта зарар етказишга ҳисса қўшган[8][9], лекин бошқа таҳлилчилар, айниқса, Ҳизб-э Исломи Гулбиддин гуруҳини айблашади[5][10].

Урушнинг кенгайиши (1994)[edit | edit source]

1994-йилнинг январида Дўстумнинг Жунбиш-и Миллий кучлари ва Ҳизб-и Ваҳдат Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломи Гулбиддин билан бирлашдилар[7]. Бу йил шимолий Мозори Шариф шаҳрида ҳам жанглар бошланди. 1994-йил ноябрида Толибон номи билан танилган янги жиҳодчилар гуруҳи Қандаҳор шаҳрини босиб олди ва 1995-йил январига келиб Афғонистоннинг 12 вилоятини назорат қилди[11].

Уруш бутун Афғонистон бўйлаб тарқалди ва Толибон кучайиши (1995-96)[edit | edit source]

1995-йилда Афғонистонда фуқаролар уруши камида тўрт партия ўртасида давом этди: Бурҳониддин Раббоний „муваққат ҳукумати“ Аҳмадшоҳ Масуд ва унинг Жамият-и Исломий кучлари; Толибон ; Абдул Рашид Дўстум ўзининг Жунбиш-э Мелли-е исломий кучлари ва Ҳизб-и Ваҳдат билан[7], Толибон Ғазни (Кобул жануби) ва Майдан Вардак вилоятини (Кобул ғарбида) эгаллаб олди ва феврал ойида Кобулга яқинлашди. Сўнгра Толибон Кобулни ўққа тутди ва Кобулдаги Мас’уд кучларига ҳужум қилди.

1996-йилда Толибон, таҳлилчиларнинг таъкидлашича, Покистоннинг ҳал қилувчи ёрдами билан кучайди[12]. Бу март ойи бошида Бурҳониддин Раббоний „муваққат ҳукумати“ ва Ҳикматёр ўзининг Ҳизб-и Исломи Гулбиддин билан бошланиб, бошқа бир қанча урушаётган гуруҳларни янги иттифоқлар тузишга ундади. Июл ойида янги ҳукумат бешта фраксия: Раббонийнинг Жамият-и Исломий, Ҳизб-и Исломи Гулбиддин, Абдул Расул Сайёфнинг Иттеҳод- и Исломий, Ҳаракати Исломий ва Ҳизб-и Ваҳдатнинг Акбарий фраксияси томонидан тузилди. Бундай иттифоқлар Толибоннинг олға силжиши ва ғалабаларини тўхтата олмади. 1996-йил 27-сентабрда Толибон Кобулни назорат остига олди ва Афғонистон Ислом Амирлигини тузди[1].

Асосий иштирокчилар[edit | edit source]

Афғонистон Ислом Давлати[edit | edit source]

Жамият-и Исломий[edit | edit source]

Жамият-э Исломи („Ислом жамияти“) этник тожикларнинг сиёсий партияси бўлиб, 1979-йилдан бери Афғонистондаги энг кучли мужоҳид жангариларидан бирини ўз ичига олган. Унинг ҳарбий қанотига Аҳмадшоҳ Масуд қўмондонлик қилган. Совет-Афғон уруши пайтида унинг кучли мужоҳид исёнчи етакчиси сифатидаги роли унга „Панжшер шери“ (شیر پنجشیر) лақабини берди. Унинг издошлари Советларнинг Панжшир водийсини эгаллашига муваффақиятли қаршилик кўрсатган. 1992-йилда у пост-коммунистик Афғонистон Ислом Давлатида тинчлик ва ҳокимиятни тақсимлаш бўйича Пешовар келишувини имзолади[13] ва шу тариқа Мудофаа вазири ҳамда ҳукуматнинг бош ҳарбий қўмондони этиб тайинланди. Унинг милицияси пойтахт Кобулни шаҳарни бомбардимон қилаётган Гулбиддин Ҳикматёр ва бошқа саркардалар бошчилигидаги қуролли кучларга қарши ҳимоя қилиш учун курашди[14] ва охир-оқибат, Толибон 1995-йил январ ойида шиддатли жангларни кўрганидан кейин пойтахтни қамал қила бошлади. камида 60 000 тинч аҳоли ҳалок бўлди[15][16].

Ҳизб-э Исломи Холис[edit | edit source]

Ҳизб-э Исломи Холис Муҳаммад Юнус Холис бошчилигидаги афғон сиёсий ҳаракати бўлиб, у Гулбиддин Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломий гуруҳидан ажралиб, 1979-йилда ўзининг қаршилик гуруҳини тузган. 1992-йилда коммунистик режим қулагандан кейин Холис Ислом Муваққат ҳукуматида иштирок этди. У Раҳбарлар Кенгашининг (Шўро-е Қиёдий) аъзоси бўлган, аммо бошқа расмий лавозимни эгалламаган. Кобулга кўчиб ўтиш ўрнига у Нангарҳорда қолишни танлади. Унинг партияси ушбу сиёсий ва стратегик жиҳатдан муҳим вилоятнинг асосий қисмларини назорат қилди. Толибон 1996-йил сентябрида Нангарҳорни ўз назоратига олган ва Холис Толибон ҳаракатини қўллаб-қувватлаган ва унинг қўмондонлари билан яқин алоқада бўлган.

Иттеҳад-э Ислами / Саудия Арабистони[edit | edit source]

Абдул Расул Сайяфнинг сунний пуштун Иттеҳад-э Ислами бара-е Азади-е Афғонистон („Афғонистонни озод қилиш учун Ислом иттифоқи“) ваҳҳобий таъсирини максимал даражада ошириш учун сунний ваҳобий Саудия Арабистони томонидан қўллаб-қувватланган[17]. 1989-йилда руҳий тушкунликка тушган совет қўшинлари мажбуран олиб чиқиб кетилганидан ва 1992-йилда Муҳаммад Нажибуллоҳ режими ағдарилди, сўнг Сайяф ташкилотининг инсон ҳуқуқлари бўйича аҳволи сезиларли даражада ёмонлашди, бу уларнинг 1992-1993-йиллар Кобул жанги пайтида Афшар маҳалласидаги Ҳазора Кобул маҳалласида содир этилган маш’ум қирғин ва тўполонларда иштирок этгани билан таъкидланди[18]. Сайёф гуруҳи 1992-йил май ойидан бошлаб унинг мужоҳидлар гуруҳи тинч аҳолига ва Кобул ғарбидаги Шиа Ҳизб-и Ваҳдат гуруҳига[19] қарши чиқди[18]. Халқаро Амнистия ташкилотининг хабар беришича, Сайёф қўшинлари Кобулнинг асосан шиа тожиклари (қизилбошлар) бўлган Афшор маҳалласини босиб ўтиб, аҳолини қирғин қилган, зўрлаган ва уйларни ёқиб юборган[20]. Бурҳониддин Раббонийнинг де-юре Кобул ҳукумати билан иттифоқдош бўлган Сайёф тинч хазорларнинг ўғирланишини инкор этмади, балки Ҳизб-и Ваҳдат милициясини теократик Эрон ҳукуматининг агенти сифатида айблади[18].

Ҳаракат-и Инқилаб-и Исломий[edit | edit source]

Ҳаракат-и Инқилаб-и-Исломий („Ислом инқилоби ҳаракати“) раҳбари Муҳаммад Наби Муҳаммадий Афғонистоннинг мужоҳидлар ҳукуматида вице-президенти бўлди. Бироқ мужоҳидлар етакчилари бир-бирларига қурол очиб, Афғонистонда фуқаролар уруши бошланганида, у ўз лавозимини тарк этди ва ўзига содиқ қўшинларни урушда қатнашишни ман қилди. У Покистонда қолди ва Гулбиддин Ҳикматёр, Бурҳониддин Раббоний ва Абдул Расул Сайёф ўртасидаги урушни тўхтатиш учун бор кучини сарфлади[21][22]. 1996-йилда Толибон Афғонистонни назорат остига олди. Толибон етакчиларининг аксарияти Молви Муҳаммад Наби Муҳаммадийнинг шогирдлари эди[23]. Аммо Муҳаммадий Толибон билан яхши муносабатларни сақлаб қолган.

Ҳизб-и Ваҳдат / Эрон[edit | edit source]

Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилотига кўра, Абдул Али Мазорийнинг шиа ҳазораси Ҳизб -э Ваҳдат-э Исломи Афғонистон ('Афғонистон Ислом бирлиги партияси') Эрон шиа томонидан қаттиқ қўллаб-қувватланган, Эрон Разведка вазирлиги ва Миллий хавфсизлик ходимлари унга тўғридан-тўғри буйруқ берган[17]. Кобул қулагандан кейин афғон сиёсий партиялари тинчлик ва ҳокимиятни бўлишиш тўғрисида Пешовар келишувига эришдилар. Пешовар келишувлари Афғонистон Исломий Давлатини яратди ва ўтиш даври учун муваққат ҳукуматни тайинлади, шундан сўнг умумий сайловлар ўтказилди. Ҳуман Ригҳц Wатч маълумотларига кўра:

Афг'онистон суверенитети расмий равишда СССР томонидан қо'ллаб-қувватланган Нажибуллоҳ ҳукумати қулагандан со'нг, 1992-йил апрел ойида ташкил этилган Афг'онистон Ислом Давлатига берилган эди. ...Гулбиддин Ҳикматёрнинг Ҳизб-э Исломий партиясидан ташқари, барча партиялар... 1992-йил апрелида гўёки бу ҳукумат остида бирлашган эди. ... Ҳикматёрнинг Ҳизбе Исломийси, ўз навбатида, кўпчилик учун ҳукуматни тан олишдан бош тортди. Бу ҳисоботда муҳокама қилинган давр ва ҳукумат кучларига қарши ҳужумлар бошланган, аммо снарядлар ва ракеталар Кобулнинг ҳамма жойига тушиб, ко'плаб тинч аҳоли қурбон бо'лган[24].

„Ҳизб-и Ваҳдат“ дастлаб „Афғонистон Исломий Давлати“да қатнашган ва ҳукуматда баъзи лавозимларда ишлаган. Аммо кўп ўтмай, Саудия Арабистони томонидан қўллаб-қувватланган мозорилик Ҳазара Ҳизб-и Ваҳдати ва жанговар қўмондон Абдул Расул Сайяфнинг ваҳобби пуштун Иттеҳад-э Исломий ўртасида тўқнашув бошланди[24][25][26]. „Исломий давлат“ мудофаа вазири Аҳмад Шоҳ Мас’уд фраксиялар ўртасида воситачилик қилишга уриниб кўрди, аммо ўт очишни тўхтатиш вақтинчалик бўлиб қолди. 1992-йил июн ойидан бошлаб Ҳизб-и Ваҳдат ва Иттеҳад-э Исломий бир-бирига қарши шиддатли кўча жангларини олиб боришди. Саудия Арабистони кўмагида[25] Сайяф кучлари Кобулнинг ғарбий чекка ҳудудларига бир неча бор ҳужум уюштирди, натижада тинч аҳоли кўп қурбон бўлди. Худди шундай, Мозорий кучлари ҳам ғарбдаги тинч аҳоли ҳудудларига ҳужум қилишда айбланган[27]. Мозори тинч аҳолини асирга олганини тан олди, лекин Сайёф кучлари ҳазораларни биринчи бўлиб қўлга олганини айтиб, бу ҳаракатини оқлади[28]. Мозорий гуруҳи 1993-йилнинг январидан Ҳикматёр гуруҳи билан ҳамкорлик қила бошлади[29].

Жунбиш-и Миллий / Ўзбекистон[edit | edit source]

Собиқ коммунист ва этник келиб чиқиши ўзбек бўлган генерал Абдул Рашид Дўстумнинг Жунбиш-и-Милли Исломий Афғонистон („Афғонистон Миллий Исломий Ҳаракати“) гуруҳини Ўзбекистон қўллаб-қувватлади[5]. Ўзбекистон президенти Ислом Каримов Дўстумнинг Афғонистоннинг иложи борича кўпроқ қисмини, хусусан, Ўзбекистон чегараси билан боғлиқ шимолда назорат қилишини кўришни истар эди[5]. Дўстумнинг одамлари 1992-йилда Кобул қулаши билан муҳим кучга айланади. 1992-йил апрел ойида мухолифат кучлари Нажибуллоҳ ҳукуматига қарши Кобулга юриш бошлади. Дўстум мухолифат қўмондонлари Аҳмадшоҳ Масуд ва Исмоилийлар жамоаси раҳбари Сайид Жафар Нодирий[30] билан иттифоқ тузган ва улар биргаликда пойтахтни эгаллаб олганлар. У Масуд билан коалицияда Гулбиддин Ҳикматёрга қарши курашган[31]. Мас’уд ва Дўстум қўшинлари Ҳикматёрга қарши Кобулни ҳимоя қилиш учун бирлашдилар. Унинг 4000-5000 га яқин аскарлари, Шибирғондаги 53-дивизияси ва Балхдаги гвардия дивизиясининг бўлинмалари, Гарнизон Бала Ҳисор қалъаси, Маранжон тепалиги ва Хожа Раваш аэропорти орқали Нажибуллоҳни қочиб кетишга тўхтатдилар[32].

Кейин Дўстум Кобулни тарк этиб, шимолий қўрғони Мозори Шарифга жўнаб кетди ва у ерда аслида Шимолий автоном ҳудуд деб аталадиган мустақил минтақани (ёки " прото-давлат ") бошқарган. У ўзининг афғон валютасини босиб чиқарган, Балкҳ Аир номли кичик авиакомпанияни бошқарган[33] ва давлатлар, жумладан, Ўзбекистон билан алоқалар ўрнатган. Мамлакатнинг қолган қисми хаосда бўлса-да, унинг ҳудуди гуллаб-яшнаган ва бу билан уни барча этник гуруҳларнинг қўллаб-қувватлашига сазовор бўлди. Кўп одамлар кейинчалик Толибон томонидан ўрнатилган зўравонлик ва фундаментализмдан қочиш учун унинг ҳудудига қочиб кетишди[34]. 1994-йилда Дўстум Бурҳониддин Раббоний ва Аҳмадшоҳ Мас’уд ҳукуматига қарши Гулбиддин Ҳикматёр билан иттифоқ тузган бўлса, 1995-йилда яна ҳукумат тарафига ўтган[31].

Ҳизб-э Исломи Гулбиддин / Покистон ИСИ[edit | edit source]

1989-1992-йилларда АҚШнинг Афғонистон бўйича махсус вакили Питер Томсеннинг сўзларига кўра, Гулбиддин Ҳикматёр 1990-йилда Покистон манфаатлари йўлида Афғонистонни забт этиш ва бошқариш учун Покистон разведка агентлиги (ИСИ) томонидан ёлланган ва кейин 1992-йилгача АҚШнинг уни бекор қилиш босими натижасида бу режа кечиктирилган[35]. 1992-йилнинг апрелида, афғон тарихчиси Ножумининг фикрига кўра[36], Хизматлараро разведка Кобулнинг жанубий қисмига қурол ва жанговар ортилган юзлаб юк машиналарини жўнатиб, Ҳикматёрга ёрдам берган[37]. 1992-йил июн ойида Ҳикматёр ўзининг " Ҳизб-э Исломи Гулбиддин " („Исломий партия“) қўшинлари билан Кобулни ўққа тута бошлади[17]. Австралия Миллий университети қошидаги Араб ва ислом тадқиқотлари маркази директори Амин Сайкал 1992-йилда Покистон Ҳикматёрни қўллаб-қувватлаганини тасдиқлади: „Покистон Марказий Осиёда ютуқ яратишга тайёр эди. . . . Исломобод янги исломий ҳукумат раҳбарларидан Покистонга минтақавий амбицияларини рўёбга чиқаришга ёрдам бериш учун ўзларининг миллий мақсадларига бўйсунишларини кутишлари мумкин эмас эди. . . . Агар ИСИнинг моддий-техник таъминоти ва кўп сонли ракеталар етказиб берилмаганида, Ҳикматёр қўшинлари Кобулнинг ярмини нишонга олиб, йўқ қила олмас эди“[5].

Толибон / Покистон[edit | edit source]

Толибон („талабалар“) Афғонистоннинг шарқий ва жанубидаги пуштун ҳудудларидан Покистондаги анъанавий ислом мактабларида таълим олган диний талабалар (толиб) ҳаракати сифатида тасвирланган[8]. Ҳаракат 1994-йил сентябрида ташкил этилган бўлиб, „Афғонистонни жангарилар ва жиноятчилардан тозалаш“га ваъда берган эди[11]. Баъзи таҳлилчиларнинг таъкидлашича, 1994-йил октабр ойидан бери Покистон ва айниқса Покистон Хизматлараро разведкаси Толибонни қаттиқ қўллаб-қувватламоқда[11][38][39]. Амин Сайкал шундай деди: „Ҳикматёр ундан кутилган нарсага эриша олмагани [кейинчалик] ИСИ раҳбарларини янги суррогат кучни [Толибон] яратишга ундади“[5]. Шунингдек, Жорж Вашингтон университети нашрида шундай дейилган: 1994-йилда Ҳикматёр „Покистонга ёрдам бера олмагач“ Покистон янги куч — Толибонга юзланди[40].

1973-йилдан бери Афғонистондаги сиёсий ва ҳарбий тартибсизликларда иштирок этган ва шунинг учун холис кузатувчи бўлмаган Аҳмад Шоҳ Масуд 1996-йил сентябр ойи бошида Толибонни Афғонистондаги қуролли исломий радикализмнинг кенгроқ ҳаракатининг маркази: бой шайхлар коалицияси деб таърифлаган эди. Усама бин Ладен) ва Форс кўрфазидаги воизлар Саудиянинг Исломга пуритан нуқтаи назарини тарғиб қилган. Покистон диний мактабларининг камбағал ёш талабалари, хусусан, Толибон деб номланган гуруҳнинг кўнгилли жангчилари сифатида; ва сургунда бўлган Марказий Осиё исломий радикаллари Афғонистонда ўзларининг инқилобий ҳаракатлари учун базалар яратишга ҳаракат қилмоқда эдилар[41].

Покистон дастлаб Толибонни қўллаб-қувватлаганини рад этган бўлса-да[42], Покистон ички ишлар вазири Насируллоҳ Бобар (1993-96) 1999-йилда[43] „биз Толибонни яратдик“[44] ва 2001-2008-йилларда Покистон президенти Парвез Мушарраф ва 1998-йилдан бери армия штаб бошлиғи, 2006-йилда шундай ёзган эди: "Биз Толибонга қарши кучларни „мағлубиятга учратиш“ учун „толибон“ тарафини олдик[45]. Журналист ва ёзувчи Аҳмад Рашидга кўра, 1994-1999-йилларда Афғонистонда 80-100 мингга яқин покистонлик Толибон тарафида тайёргарликдан ўтган ва жанг қилган[46].

Ваҳшийликлар[edit | edit source]

1992-93-йилларда Кобул, Ҳизб-и Ваҳдат, Иттеҳад-э Ислами, Жамият-э Ислами ва Ҳизб-э Ислами Гулбуддин фраксиялари тинч аҳолини мунтазам равишда ҳужумлар билан нишонга олишади, босиб олинган тинч аҳоли уйларига ёки тасодифий тинч аҳоли пунктларига атайлаб ракета отишади[9]. 1994-йил январ-июн ойларида Кобулда Дўстум (Жунбиш-и Миллий) ва Ҳикматёр (Ҳизб-и Исломи Гулбиддин) иттифоқи ва Мас’уд (Жамиати Исломий) иттифоқи ўртасида тинч аҳоли пунктларига қаратилган ҳужумлар натижасида 25 минг киши ҳалок бўлди[47].

1993-95-йилларда Жамият-и Исломий, Жунбиш-и Миллий, Ҳизб-и Ваҳдат ва Ҳизб-и Исломи Гулбиддин раҳбарлари ўз қўмондонларини қотиллик, зўрлаш ва товламачиликдан тўхтата олмадилар. Ҳатто Афғонистон шимолидаги турли қўмондонлар ҳам бундан даҳшатга тушиб қолишган[8].

Кобулни бомбардимон қилиш[edit | edit source]

1992-95-йилларда Кобул кучли бомбардимон қилинди ва зарар кўрди. Баъзи таҳлилчилар Ҳизб-и Исломи Гулбиддиннинг „Кобулнинг ярмини нишонга олиш ва вайрон қилиш“[5] ёки айниқса 1992-йилдаги кучли бомбардимонлардаги ролини таъкидлайдилар[10]. Аммо Ҳуман Ригҳц Wатч икки ҳисоботида 1992-95-йиллардаги уруш даврида қатнашган деярли барча қўшинлар „Кобулнинг камида учдан бир қисмини вайрон қилиш, минглаб тинч аҳолини ўлдириш, ярим миллион қочқинни Покистонга ҳайдаш“га ҳисса қўшганини таъкидлади: Жамият-э Исломий, Жунбиш-и Миллий, Ҳизб-и Ваҳдат, Ҳизб-и Исломи Гулбиддин[8] ва Иттеҳад-и Исломий[9].

1995-йил ноябр ойидан б��шлаб, Толибон Кобулни бомбардимон қилиш ва ўққа тутиш билан ҳам шуғулланиб, кўплаб тинч аҳолининг ўлимига ёки яраланишига сабаб бўлди[48][49].

Вақт жадвали[edit | edit source]

1992-йил[edit | edit source]

апрел-май[edit | edit source]

Нажибуллоҳ ҳукумати қулагандан кейин 1992 йилда Афғонистонда сиёсий назоратни кўрсатадиган харита.

28-апрел ҳолатига кўра, муваққат президент Сибғатуллоҳ Можаддедий ва муваққат мудофаа вазири Аҳмад Шоҳ Масуд бошчилигидаги муваққат ҳукумат, Пешовар келишувида келишилганидек, Афғонистонни бошқаришни даъво қилди[6][2].

Аммо кўп ўтмай Гулбиддин Ҳикматёр ва унинг Ҳизб-и Исломи Гулбиддин яна Кобулга кириб, ҳокимиятни эгаллашга ҳаракат қилишди. Бу бошқа партияларни ҳам пойтахт томон олдинга силжишга мажбур қилди. 28-апрелгача АҚСҲ кўмагида рус қўшинларига қарши курашган мужоҳидлар Кобул ва Афғонистонга қўмондонликни ўз қўлига олди[3]. Ҳикматёр Кобулга кираётганда Ҳаракат-Инқилаб-и-Исломий ва Холис фраксияси каби бошқа гуруҳлардан унга қўшилишни сўраган эди, аммо улар унинг таклифини рад этиб, Пешовар келишувларини қўллаб-қувватладилар. Ҳизб-э Исломи Гулбиддин шаҳарга жануб ва ғарбдан кирди, аммо тезда қувиб чиқарилди. Наби Азимий ва Кобул гарнизони қўмондони генерал Абдул Воҳид Бобо Жаннинг Баграм, Панжшир, Саланг ва Кобул аэропорти орқали шаҳарга киришлари ҳақидаги келишуви билан Жамият-и Исломий ва Шўро-и Назар кучлари шаҳарга киришди[50]. Кўплаб ҳукумат кучлари, жумладан генераллар Жамият-и Исломийга[50] қўшилди, Ўша пайтда Кобул гарнизонини бошқарган генерал Баба Жаннинг кучлари ҳам уларга эргашди. 27-апрел куни Жунбиш-и Миллий, Ҳизб-и Ваҳдат, Иттеҳад-э Ислами ва Ҳаракат каби бошқа барча йирик партиялар ҳам шаҳарга киришди[17]. Оғир талофатларга учраган Ҳизб-э Исломи Гулбиддин кучлари ўз позицияларини тарк этиб, Логар вилояти йўналишида Кобул чеккасига қочиб кетишди.

Ҳизб-э Исломи Гулбиддин Кобулдан ҳайдалган эди, лекин ҳали ҳам артиллерия жиҳатдан кучли эди. 1992-йил май ойида Ҳикматёр пойтахтга қарши бомбардимон кампаниясини бошлади ва Покистон томонидан етказиб берилган минглаб ракеталаридан фойдаланди[5]. Бомбардимон кампаниясидан ташқари, Ҳикматёр қўшинлари ҳали Кобул марказида бўлганида Пул-э-Чархи қамоқхонасини босиб олишди ва қурол олиб, аҳолига қарши даҳшатли жиноятлар содир этишга қодир бўлган барча маҳбусларни, жумладан, кўплаб жиноятчиларни озод қилишди[51]. Ҳукумат тузилмаси ҳали ташкил этилмаган бир пайтда Кобулда тартибсизлик бошланди.

Муваққат ҳукуматнинг бевосита мақсади Пешовар келишувига қарши ҳаракат қилаётган кучларни енгиш эди. 1992-йил 25-майда тинчлик музокаралари учун янги уриниш Ҳикматёрга бош вазир лавозимини беришга яна рози бўлди, аммо бу Ҳикматёр президент Мужаддидийнинг самолётини уриб туширишга уринганидан кейин барбод бўлди[17]. Қолаверса, тинчлик музокаралари доирасида Ҳикматёр Дўстум қўшинларини тарк этишни талаб қилган[17]. Бу Дўстум ва Ҳикматёр ўртасида жангга сабаб бўлди. 1992-йил 30-майда Кобулнинг жануби-шарқида Дўстум бошчилигидаги Жунбиш-и Миллий ва Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломий кучлари ўртасидаги жангларда ҳар икки томон артиллерия ва ракеталардан фойдаланган, натижада номаълум миқдордаги тинч аҳоли ҳалок бўлган ва яраланган[50].

Июн-июл[edit | edit source]

1992-йил июн ойида, Пешовар келишувида белгиланганидек, Бурҳониддин Раббоний Афғонистоннинг муваққат президенти бўлди.

Жанг бошидан Жамият-э Исломий ва Шўро-э Назар стратегик ҳудудларни назорат қилди ва шу тариқа шаҳар ичида мухолиф кучларни нишонга олиш мумкин бўлган устунлик нуқтасини ривожлантиришга муваффақ бўлди. Ҳикматёр Кобулни ракеталар билан бомбардимон қилишда давом этди. Гарчи Ҳикматёр фақат Исломий Жиҳод Кенгаши ҳудудлари нишонга олинганини таъкидлаган бўлса-да, ракеталар асосан Кобулнинг бегуноҳ тинч аҳолисининг уйлари устига тушган, бу ҳужжатлар сақланиб қолган[17][50]. Артиллерия алмашинуви май ойининг охири — июн ойининг бошларида тез кучайиб кетди. Шўро-и Назар ҳукумат қўшинларининг қочиб кетиши ёки четга чиқиши натижасида қолган оғир қуроллардан зудлик билан фойдаланишга муваффақ бўлди ва Ҳикматёрнинг Жалолобод божхона пости яқинидаги позицияларига, Ҳуд Хил, Қал’а-э Замон Хон ва Пул-э Чархи қамоқхонасига яқин туманларга ракеталар отилди. 10-июн куни Дўстум кучлари ҳам тунда Ҳизб-э Исломи Гулбиддин позицияларини бомбардимон қила бошлагани хабар қилинганди[10].

Айниқса, бу даврда Ғарбий Кобулда Эрон томонидан қўллаб-қувватланган шиа Ҳизб-и Ваҳдат кучлари ва Саудия Арабистони томонидан қўллаб-қувватланган ваҳҳобий Иттеҳад-э исломий кучлар ўртасида кураш авж олгани диққатга сазовор бўлди. Ҳизб-и Ваҳдат, Раҳмон Баба ўрта мактаби каби Ҳазара ҳудудларида жойлаштирилган Иттеҳад-э Исломий постлари мавжуд эди. Ўша пайтда юқори мартабали губернатор бўлган Наби Азимийнинг ёзишмаларига кўра, жанг 1992-йил 31-майда Кобул яқинида Ҳизб-и Ваҳдат раҳбариятининг 4 нафар аъзоси ўлдирилиши билан бошланган. Ўлдирилганлар Каримий, Саййид Исмоил Ҳусайний, Чаман Али Абузар ва Васиғ бўлиб, дастлабки 3 нафари партия марказий қўмитаси аъзолари эди. Шундан сўнг, Иттеҳад-э Ислами қўмондони Ҳожи Шир Аламнинг машинаси Пол-э Сорх яқинида тўхтатилди ва Алем қочиб кетган бўлса-да, йўловчилардан бири ҳалок бўлди. 1992-йил 3-июнда Кобул ғарбида Иттеҳад-э Исломий ва Ҳизб-и Ваҳдат кучлари ўртасида шиддатли жанглар бўлди. Ҳар икки томон ракеталардан фойдаланди, тинч аҳолини ўлдирилди ва яраланди. 4-июн куни ҳазоралар хонадонлари билан суҳбатда айтилишича, Иттеҳад-э ислом кучлари Коҳте-э Санги шаҳридаги уйларини талон-торож қилган, 6 нафар тинч аҳолини ўлдирган. Айрим манбаларга кўра, ўша пайтдаги қуролли жангларда 100 дан ортиқ қурбон бўлган[52]. 1992-йил 5-июнда Кобул ғарбида Иттеҳад-э Исломий ва Ҳизб-и Ваҳдат кучлари ўртасида навбатдаги тўқнашув ҳақида хабар берилди. Бу ерда ҳар икки томон оғир артиллериядан фойдаланган, уйлар ва бошқа фуқаролик иншоотларини вайрон қилган. Учта мактаб бомбардимонда вайрон бўлган Бомбардимон натижасида номаълум сонли тинч аҳоли ҳалок бўлди ва яраланди. Кобул ҳайвонот боғи яқинидаги дўконларда қуролланган шахслар одамларни ўлдирган. 1992-йил 24-июнда Ички ишлар вазирлиги яқинида жойлашган Жамҳурият касалхонаси бомбардимон қилинди ва ёпилди. Жамият-и Исломий ва Шўро-э Назар баъзан уларнинг позициялари Ҳизб-и Ваҳдат кучлари томонидан ҳужумга учраганида ва июн/июл ойларида Ҳизб-и Ваҳдат позицияларини бомбардимон қилганда, баъзан можарога қўшилди. Ҳаракат қўшинлари ҳам баъзан жангга қўшилди. 

Август-декабр[edit | edit source]

Биргина август ойида Кобулда артиллерия снарядлари, ракеталар ва парча-парча бомбаларнинг бомбардимон қилиниши оқибатида 2000 дан ортиқ одам ҳалок бўлди, уларнинг аксарияти тинч аҳоли эди. 1-август куни аэропортга ракета ҳужуми уюштирилди. Эртаси куни фақат 150 та ракета учирилди ва айтишларича, бу ракета ҳужумлари натижасида 50 га яқин одам ҳалок бўлди ва 150 киши яраланди. 10-август куни эрта тонгда Ҳизб-э Исломи Гулбиддин кучлари уч йўналишдан — Челастон, Доруламан ва Маранжон тоғидан ҳужумга ўтди. Қизил Хоч касалхонасига снаряд ҳам тушган. 10-11-апрел кунлари  мингга яқин ракета Кобулнинг баъзи қисмларига, жумладан, аэропортга 250 га яқин ракета тушди. Айримларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 1000 га яқин одам ҳалок бўлган, ҳужумлар Ҳикматёр кучлари томонидан содир этилган[10]. 20 августга келиб 500 000 киши Кобулни тарк этгани хабар қилинган эди[53]. 1992-йил 13-августда Афғонистоннинг Деҳ шаҳрига ракета ҳужуми уюштирилди, унда кассетали бомбалар қўлланилди. Матбуот хабарларига кўра, 80 киши ҳалок бўлган ва 150 дан ортиқ киши жароҳатланган. Бунга жавобан Шура-и Назар кучлари Карт-И Наw, Шоҳ Шаҳид ва Чиилсатоонни ҳаводан ва ердан бомбардимон қилишди. Ушбу қарши ҳужумда 100 дан ортиқ киши ҳалок бўлди ва 120 киши яраланди[17].

Бироқ Ҳизб-э Исломи Гулбиддин тинч аҳолини беғараз ўққа тутган ягона жиноятчи эмас эди. Хусусан, Ғарбий Кобулда, Ҳизб-и Ваҳдат, Иттеҳад-э Исломий ва Жамият-э Исломий тинч аҳоли яшайдиган ҳудудларни атайлаб нишонга олганликда айбланган.  Барча томонлар Сакре ракеталари ва УБ-16 ва УБ-32 С-5 ҳаво десант ракеталари каби аниқ бўлмаган ракеталардан фойдаланган.

Ноябр ойида жуда самарали ҳаракат билан Ҳикматёр қўшинлари баъзи араб гуруҳлари партизанлари билан Кобулдан 30 мил шарқда жойлашган Сароби шаҳридаги электр стансиясини тўсиб қўйди, пойтахтга электр энергиясини узиб қўйди ва унга боғлиқ бўлган сув таъминотини тўхтатди. Унинг кучлари ва бошқа мужоҳидлар ҳам озиқ-овқат карвонларининг шаҳарга етиб боришига тўсқинлик қилгани хабар қилинган. 

23-ноябр куни озиқ-овқат вазири Сулаймон Яарин шаҳардаги озиқ-овқат ва ёқилғи омборлари бўш қолганини маълум қилди. Ҳукумат энди қаттиқ босим остида эди. 1992-йил охирида Ҳизб-и Ваҳдат ҳукуматдан расман чиқиб кетди ва Ҳизб-И Исломий билан ��ширин музокаралар бошлади. 1992-йил декабр ойида Раббоний навбатдаги президентни сайлаш учун шура чақиришни кейинга қолдирди. 1992-йил 29-декабрда Раббоний президент этиб сайланди ва у бутун Афғонистон вакилларидан иборат парламент тузишга рози бўлди. Бу ой давомида Ҳизб-и Ваҳдат ва Ҳизб-и Исломи Гулбиддин ўртасида Афғонистон Исломий Давлатига қарши иттифоқ мустаҳкамлангани ҳам диққатга сазовор. Ҳизб-и Исломий Ҳизб-и Ваҳдатни қўллаб-қувватлаш учун бомбардимонларга қўшилган бўлса, Ваҳдат Доруламонни қўриқлаш каби қўшма ҳужумларни амалга оширди[50]. 1992-йил 30-декабрда Ришкордаги Ҳизб-э Исломи Гулбиддин кучларидан учирилган БМ21 ракетаси Пул-и Артан шаҳрида камида бир бола ҳалок бўлган[50].

Қандаҳор[edit | edit source]

Қандаҳорда ҳокимият учун ўта шиддатли кураш олиб борган ва Кобулдаги муваққат ҳукуматга алоқаси бўлмаган уч хил маҳаллий пуштун қўмондони Амир Лалай, Гул Оға Шерзай ва Мулла Нақиб Уллоҳ бошчилик қилган. Шаҳар пуштун қабилаларининг мураккаб низолари туфайли қонунсизлик, жиноят ва ваҳшийлик марказига айланди. 

1993-йил[edit | edit source]

Январ-феврал[edit | edit source]

1992-йил июнидан буён муваққат президент, шунингдек, Жамият-э Исломий партиясининг раҳбари Бурҳониддин Раббонийнинг ваколатлари Кобулнинг фақат бир қисми билан чегараланган; шаҳарнинг қолган қисми рақиб милиция гуруҳлари ўртасида бўлинган ҳолда қолди. 19-январ куни Ҳизб-э Исломи Гулбиддин кучлари қўмондон Тўран Каҳлил назорати остида шаҳар жанубидаги ўз базасидан Кобулга ракета ҳужумларини қайта тиклаши натижасида қисқа муддатли ўртадаги шартнома бузилди[50]. Ҳизб-и Исломий ва Жамият-и Исломий ўртасидаги бу тўқнашувда кўплаб уйлар вайрон бўлган, юзлаб одамлар ҳалок бўлган ва яраланган. 

Рабиа Балхий қизлар мактаби яқинида қўмондон Сайид Али Жан томонидан эгаллаб турган „Ҳизб-и Ваҳдат“ пости атрофида шиддатли жанглар бўлгани хабар қилинган. Бу даврда энг эътиборлиси Афшар турар-жойига қарши бошланган ракета бомбардимонлари бўлди. Ушбу ҳудудларнинг баъзилари, масалан, Ваҳдатнинг Ижтимоий фанлар институтидаги штаб-квартираси ҳарбий нишонлар ҳисобланган, номутаносиб миқдордаги ракеталар, танк снарядлари ва миномётлар тинч аҳоли яшайдиган ҳудудларга тушган[50]. Хабарларга кўра, Тап-И Салаамнинг Ҳайдер томонидан бошқариладиган фронт чизиғидан Али Акбар Қосемий бошчилигидаги 095-дивизион одамлари томон кўплаб ракеталар учирилган. Бу вақт ичида Ҳизб-и Ваҳдат томонидан содир этилган бир ҳужумда камида 9 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди[50]. 1993-йил 26-февралда Шура-э Назар ва Ҳизб-э Исломи Гулбуддин бир-бирларининг позицияларини бомбардимон қилганда навбатдаги ракета бомбардимонлари амалгаҚўшимча маълумот олиш учун асосий мақолага қаранг:нишидан олдин 1000 га яқин одам ўлган жангларда тинч аҳоли вакиллари асосий қурбонлар бўлди. Бироқ эртаси куни Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломи Гулбиддин ва Ҳизб-и Ваҳдатнинг Кобулдаги ракеталари натижасида яна 10 киши ҳалок бўлди[50].

Афшар[edit | edit source]

Афшор операцияси Бурҳониддин Раббонийнинг Афғонистон Исломий Давлати ҳукумат кучларининг Ҳизб-э Исломи Гулбиддин ва Ҳизб-и Ваҳдат кучларига қарши 1993-йил феврал ойида бўлиб ўтган ҳарбий операцияси эди. Эрон назоратидаги Ҳизб-и Ваҳдат ва Покистон томонидан қўллаб-қувватланадиган Ҳикматёрнинг Ҳизб-и Исломи Гулбиддин билан биргаликда Афшордаги позицияларидан Кобулдаги аҳоли зич жойлашган ҳудудларни ўққа тутмоқда. Ушбу ҳужумга қарши туриш учун „Исломий давлат“ кучлари Ваҳдат позицияларини эгаллаш, Ваҳдат раҳбари Абдул Али Мазорийни қўлга олиш ва шаҳарнинг ҳукумат назоратидаги қисмларини бирлаштириш мақсадида Афшарга ҳужум қилди. Операция Қобулнинг Афшар туманидаги аҳоли зич жойлашган туманида бўлиб ўтди. Афшар тумани Кобул ғарбидаги Афшор тоғининг этагида жойлашган. Туманда асосан ҳазора этник гуруҳи истиқомат қилади. Абдул Расул Сайяфнинг Иттеҳад-э Исломи қўшинлари операцияни тинч аҳолига қарши тўқнашувга айлантирди. Иттеҳод ва Ваҳдат кучлари ўз урушларида тинч аҳолини қаттиқ нишонга олган. Саудия Арабистони томонидан қўллаб-қувватланган ваҳҳобий Иттеҳад-э Ислами шиаларни, Эрон назоратидаги Ҳизб-и Ваҳдат эса сунний мусулмонларни нишонга олган. 

Март-декабр[edit | edit source]

Покистон ва Саудия Арабистони воситачилигида март ойидаги келишувга кўра, Раббоний ва Ҳикматёр 1994-йил охирида сайловлар ўтказилгунга қадар ҳокимиятни бўлишишга келишиб олдилар. Ҳикматёрнинг шарти Мас’уднинг мудофаа вазири лавозимидан истеъфога чиқиши эди. Томонлар 20-май куни Жалолободда янги тинчлик келишувига келишиб олдилар, унга кўра Масуд мудофаа вазири лавозимидан воз кечишга рози бўлди. Мас’уд тинчликка эришиш учун истеъфога чиққан эди.  Ҳикматёр дастлаб бош вазир лавозимини қабул қилди, бироқ вазирлар маҳкамасининг бир мажлисида қатнашгач, яна Кобулни тарк этди ва Кобулни бомбардимон қила бошлади ва Кобул ва унинг атрофида бомбали ҳужумлар, кўча жанглари ва ракета ҳужумларида 700 дан ортиқ одам ҳалок бўлди. Масуд шаҳарни ракета ҳужумларидан ҳимоя қилиш учун мудофаа вазири лавозимига қайтди. 

1994-йил[edit | edit source]

Январ-июн[edit | edit source]

1994-йилнинг январида Дўстум турли сабабларга кўра Гулбиддин Ҳикматёр кучларига қўшилди. Ҳизб-и Исломи Гулбиддин янги иттифоқдошлари Ҳизб-и Ваҳдат ва Жунбиш-и Миллий билан биргаликда Мас’уд кучлари ва муваққат ҳукуматга қарши Шўро Хамаҳангий кампаниясини бошлади. Бу даврда Ҳизб-э Исломи Гулбиддин Жунбиш ҳаво кучларидан Жамият-и Исломий позицияларини бомбардимон қилишда ҳам, уларнинг аскарларини таъминлашда ҳам фойдалана олди. Бу Ҳизб-э Исломи Гулбиддин номидан каттароқ артиллерия бомбардимонига олиб келди[50]. Ҳизб-и Исломи Гулбиддин ва Жунбиш-и Миллий бу вақт ичида Кобул марказининг бир қисмини эгаллашга муваффақ бўлди. Жунбиш кучлари, айниқса, талон-торож қилиш, зўрлаш ва қотилликни содир этганликлари учун алоҳида ажралиб туришган[50] 51-полк қўмондони Шир Араб[50] Қосим Жангал Боғ, Исмоил Диванаҳ ["Мажнун Исмоил"] ва Абдул Черик[17] каби баъзи қўмондонларни алоҳида таъкидланадилар. Афғонистон Адлия лойиҳасига кўра, 1994-йил июнигача бўлган бу даврда 25 минг киши ҳалок бўлган. Микрораён атрофидаги ҳудудлар айниқса қонли эди. Ҳозирга келиб Кобул аҳолиси Кобулдан кўплаб кўчиб ўтиш туфайли Совет давридаги 2 000 000 дан 500 000 га камайди.

Июл-декабр[edit | edit source]

Ҳуман Ригҳц Wатч маълумотларига кўра, кўплаб Эрон агентлари Ҳизб-и Ваҳдатга ёрдам беришган, чунки „Эрон Ваҳдатнинг ҳарбий қудратини ва янги ҳукуматдаги таъсирини максимал даражада оширишга ҳаракат қилмоқда“[5][17][54]. Саудиялик агентлар „ваҳҳобий Абдул Расул Сайяф ва унинг Иттеҳад-э Исломий гуруҳини бир хил мақсадда кучайтиришга ҳаракат қилишди“. [5] [17] „Ташқи кучлар Афғонистондаги беқарорликни ўзларининг хавфсизлик ва сиёсий режаларини амалга ошириш имконияти сифатида кўрдилар“[40]. Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилотининг ёзишича, „одатда Аҳмадшоҳ Мас’уд, Сибғатуллоҳ Можаддедий ёки Бурҳониддин Раббоний (муваққат ҳукумат) вакиллари ёки Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси (ХҚХҚ) расмийлари томонидан музокаралар олиб бориладиган сулҳ битимлари бир неча кун ичида барбод бўлди“[17].

Толибон ҳаракати биринчи марта 1994-йил август ойида Афғонистонни ҳозирги коррупциялашган раҳбариятидан озод қилиш ва соф ислом жамиятини ўрнатиш мақсади билан ҳарбий майдонда пайдо бўлган.  Ҳарпер’с Wеэклй журналининг 2009-йил декабр сонида толиблар Қандаҳор шаҳри атрофидаги туманлардан келиб чиққани ҳақида хабар берилган эди[55]. 1994-йил октябрга келиб Толибон ҳаракати Покистон[56][57][58][59][60][61][62][63] томонидан қўллаб-қувватланди. Толибон Марказий Осиёга савдо йўллари хавфсизлигини таъминлаш ва Кобулда ўз манфаатларига мос ҳукумат ўрнатиш йўлидан борди[64][65][66][67] Покистонлик сиёсатчилар ўша вақтларда Толибонни қўллаб-қувватлаганини қайта-қайта рад этишган[42][5]. Аммо Покистон ички ишлар вазири Насируллоҳ Бобар каби юқори мартабали амалдорлар кейинчалик „Толибонни биз яратдик“[44] деб таъкидлайди ва Покистоннинг собиқ президенти Мушарраф „мағлубиятга учраганимиз“ учун „биз Толибон томонида бўлдик“ деб ёзади. Толибонга қарши кучлар[45].

1994-йил октябр ойида Кобулдаги Қала Фатҳуллоҳ шаҳрида тўй маросимида бомба портлаб, 70 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди. Маълумотларга кўра, бир неча кун ичида ҳудудда ҳеч қандай жанговар ҳаракатлар кузатилмаган[68].

Шунингдек, 1994-йил октябр ойида Толибон Қандаҳорда қўзғолон кўтарди. 1994-йил 12-октябрда Толибон Қандаҳорнинг Спин Болдак туманини эгаллаб, биринчи ғалабасини қўлга киритди[55]. Кейин улар 1994-йил 5-ноябрда Қандаҳор шаҳрини эгаллаб олишди ва тез орада жанубнинг катта қисмини эгаллашга киришдилар.

Мас’уд қўшинлари 1994-йил охирига келиб, Жунбиш-и Миллий ва Дўстум пойтахт Кобулда мудофаа ҳолатидан ва уларни ўзларининг кўпгина истеҳкомларидан сиқиб чиқарди. Мас’уд Кобулни тобора кўпроқ назоратга олди. Шу билан бирга Жунбиш Жамият-и Исломийни Мозори Шарифдан сиқиб чиқара олди.

1995-йил[edit | edit source]

Январ-март[edit | edit source]

Муваққат президент Раббоний 1994-йил 28-декабрда ваколат муддати тугагач, истеъфога чиқишдан бош тортди ва 1-январда БМТ тинчлик элчиси Маҳмуд Мистири Кобулга қайтиб келди[1]. 10-январ куни Раббоний истеъфога чиқишни ва агар Ҳикматёр чиқиб кетишга рози бўлса, ҳокимиятни БМТнинг 23 аъзолик муваққат маъмуриятига топширишни таклиф қилди. 12-январда шартнома тузишга келишиб олинди, бироқ 19-январда яна бомбардимон бошланди ва камида 22 киши ҳалок бўлди[1]. 22-31-январ кунлари Дўстумнинг „Жунбиш-и Миллий“ партияси Қундуз шаҳри ва вилоятида ҳукумат позицияларини бомбардимон қилди, 100 киши ҳалок бўлди, 120 дан ортиқ одам яраланди. Шаҳар 5-феврал куни Дўстум қўлига ўтди. Раббоний 22-сана истеъфога чиқишини айтиб, 21-да истеъфосини яна кечиктирди[1]. Январ ойи охирида Ғазни Толибон қўлига ўтди. Толибон ва Раббоний кучлари ўртасидаги вақтинчалик иттифоқни ўз ичига олган жангда Ҳикматёр юзлаб одамлари ва бир қанча танкларини йўқотди[1].

Шу билан бирга, Толибон Кобулга яқинлаша бошлади, феврал ойи бошида Вардакни ва 1995-йил 10-февралда вилоят маркази Майдан Шарни эгаллаб олди. 1995-йил 14-февралда Ҳикматёр Толибоннинг олдинга силжиши туфайли Чарасиобдаги артиллерия позицияларини тарк этишга мажбур бўлди. 25-27-феврал кунлари Карте Сеҳ, Коте Санги ва Карте Чаҳар шаҳарларида ҳукумат кучлари ва Ҳизб-и Ваҳдат ўртасида тўқнашувлар бўлиб ўтди, натижада 10 киши ҳалок бўлди ва 12 киши яраланди[1]. Март ойида Масуд Ҳизб-и Ваҳдатга қарши ҳужум бошлади ва Карте Сеҳ ва Коте Сангида Ваҳдат кучларини тузоққа олди. Бошқа маълумотларга кўра, Жамият-э Исломий кучлари ҳам бу даврда тинч аҳолига нисбатан оммавий зўрлаш ва қатл уюштирган[50]. Толибон бомбардимон остида орқага чекинди, Мазорийни ўзлари билан олиб, Қандаҳорга кетаётганда вертолётдан ташлаб юборишди. Кейин Толибон Ҳизб-э Исломий қуролларидан фойдаланган ҳолда Кобулга қарши ҳужумларни давом эттирди. Толибон чекинар экан, Кобулнинг жануби-ғарбий қисмида Раббоний ва Мас’уд қўмондонлиги остидаги кучлар томонидан этник ҳазораларга қарши катта миқдордагиталон-торож қилингани айтилади[69]. Ушбу жанглар давридаги тинч аҳоли қурбонлари ҳисоб-китобларига кўра, 100 киши ҳалок бўлган ва 1000 киши яраланган[1].

1995-йил 12-мартдан бошлаб Масуд кучлари Толибонга қарши ҳужум бошлади ва уларни Кобул атрофидаги ҳудуддан ҳайдаб чиқаришга муваффақ бўлди, 19-мартда Чоросиёбни қайтариб олди ва бир неча ойлик нисбатан тинч давр бошланди. Жангда юзлаб Толибон ҳалок бўлди ва улар биринчи марта оғир мағлубиятга учради. Бироқ чекиниш чоғида Толибон пойтахт Кобулни ўққа тутди. 16-март куни Раббоний яна бир бор истеъфога чиқмаслигини эълон қилди. 30-март куни Чоросиёбда 22 та эркак жасади, 20 таси бошидан ўқ узилган қабр топилди[1].

Апрел-сентябр[edit | edit source]

4-апрел куни Толибон Фараҳ вилоятида 800 га яқин ҳукумат аскарини ўлдирди ва яна 300 нафарини асирга олди, бироқ кейинчалик чекинишга мажбур бўлди[1]. Май ойи бошида Раббоний кучлари Майдон Шарда Толибонга ҳужум қилган эди[1]. Ҳиндистон ва Покистон 3-4-май кунлари Кобулдаги дипломатик ваколатхоналарини қайта очишга келишиб олдилар. 11-май куни Исмоилхон ва Раббоний кучлари Фараҳни Толибондан қайтариб олди. Хабар қилинишича, Исмоил Хон кассетали бомбалардан фойдаланган ва 220-250 қуролсиз тинч аҳолини ўлдирган[1]. 14-16-май оралиғида Ҳилманд ва Нимруз Раббоний ва Хон қўшинларига ўтади. 20-май куни Ҳизб-и Ваҳдат кучлари Бомиённи эгаллаб олди. 5-июн куни Дўстум қўшинлари Саманганда Раббоний қўшинларига ҳужум қилди. 20 дан ортиқ киши ҳалок бўлди ва иккала куч Бағлонда жангни давом эттирмоқда. 9-июн куни ҳукумат ва Толибон ўртасида 10 кунлик сулҳ имзоланди. 15-июн куни Дўстум Кобул ва Қундузни бомбардимон қилди. 250 кг ли бомбалар Кобулнинг турар-жой ҳудудига ташланди, натижада икки киши ҳалок бўлди ва бир киши яраланди.[1]. 20-июн куни ҳукумат Бомиённи қайтариб олди. 23-июл куни Дўстум ва Ваҳдат Бомиён ҳукуматдан қайтариб олишга муваффақ бўлди. 3-август куни Толибон Қандаҳорда Россия юк самолётини ўғирлаб, Раббоний учун мўлжалланган қуролларни қўлга олди. Ҳукумат 28-август куни Гиришк ва Ҳилмандни Толибондан тортиб олди, аммо Гиришкни ушлаб тура олмади. Сентябр ойида Дўстум қўшинлари Бодғисни қўлга олди. Толибон 2-сентябрда Фараҳни, 3-да Шиндандни эгаллашга муваффақ бўлди. 5-сентябрда Ҳирот қулади, Исмоилхон Машҳадга қочиб кетди. Баъзилар буни Дўстум ва Толибон ўртасидаги норасмий иттифоқ ва Дўстумнинг шаҳарни бомбардимон қилгани билан боғлайди[1]. Эрон эса чегарани ёпди. 6-сентябр куни оломон Кобулдаги Покистон элчихонасига бостириб кирди, бир киши ҳалок бўлди, 26 киши, жумладан Покистон элчиси яраланди.

октябр-декабр[edit | edit source]

11-октябрда Толибон Чоросиёбни қайтариб олди. Миллий ярашув комиссияси ўша куни тинчлик бўйича ўз таклифларини тақдим этди. 15-октябрда Бомиён Толибон қўлига ўтди. 1995-йил 11-13-ноябр оралиғида Кобул жанубидаги Толибон позицияларидан ракета ва артиллерия ўқлари шаҳарнинг тинч аҳоли пунктларига зарба бериши натижасида камида 57 қуролсиз тинч аҳоли ҳалок бўлди ва 150 дан ортиқ киши яраланди. Биргина 11-ноябр куни тинч аҳоли ҳудудларига 170 дан ортиқ ракета ва снарядлар тушиши оқибатида 36 нафар тинч аҳоли вафот этди. Бомбалар асосан, Салво Форузга бозорига, яна бири Кобулнинг бошқа қисмларидан кўплаб одамлар истиқомат қилган Таимани туманига келиб тушган. Артиллерия ва ракета ҳужумларига учраган бошқа турар-жой ҳудудлари Кобул шимоли-ғарбидаги Бағбала тумани ва шаҳарнинг кичик хорижий жамоатчилиги яшайдиган Вазир Акбар Хон эди[48]. Шимолда Раббоний қўшинлари Дўстумдан кўплаб туманларни қайтариб олиб, Балх вилоятини назорат қилиш учун кураш олиб борди.

1995-йил 20-ноябрда Толибон кучлари ҳукуматга 5 кунлик ултиматум бердилар, агар Раббоний ва унинг кучлари шаҳарни тарк этмасалар, бомбардимон қилишни давом эттиришларини маълум қилдилар. Бу ултиматум охир-оқибат бекор қилинди[48]. Декабр ойи охирига келиб, Кобулда Толибон кучлари томонидан шаҳарни қайта-қайта ракета отиш, отишма ва баланд баландликдан бомбардимон қилиш оқибатида 150 дан ортиқ одам ҳалок бўлди[69].

1996-йил[edit | edit source]

Январ-сентябр[edit | edit source]

2-3-январ кунлари Толибоннинг ракета ҳужуми оқибатида 20-24 киши ҳалок бўлди, яна 43-56 киши яраланди[1]. 10-январ куни Толибон ва мухолифатга тинчлик таклифи тақдим этилди. 14-январ куни Ҳикматёр Кобулнинг ғарбий йўлини тўсиб, шаҳарни қуршаб олди. Бироқ, январ ойи ўрталарида Эрон аралашуви билан Ҳизб-и Ваҳдатнинг Халили гуруҳи Кобул — Бомиён йўлининг очилишига олиб келадиган тинчлик битимини имзолади. 20-январ куни Қандаҳорда Толибон ўртасида фраксиявий жанглар бошланди. 1-феврал куни Толибон Кобулдаги турар-жойни бомбардимон қилди, натижада 10 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди. 3-феврал куни Қизил Хоч Кобулга юкларни ҳаво орқали етказа бошлади[1]. 26-феврал куни Ҳикматёр ва Сайид Жаъфар Нодирийнинг Дўстум Исмоилий тарафдорлари гуруҳи Бағлон вилоятининг Пул-и Хумри шаҳрида жанг қилди. 4-март куни ўт очишни тўхтатиш келишувига эришилгунга қадар юзлаб одамлар ҳалок бўлди ва исмоилийлар фраксияси 11 муҳим позициясини йўқотди[1].

1996-йилда Толибон Кобулни босиб олиш учун қайтиб келди[70]. Таҳлилчи Аҳмад Рашид ўша пайтда Толибонни Покистон томонидан қатъий қўллаб-қувватлаган деб ҳисоблайди, шунингдек, унчалик таниқли бўлмаган манбалар Толибоннинг оғир қуролларини ҳисобга олган ҳолда Покистон томонидан қўллаб-қувватланган деб гумон қилмоқда[49].

7-март куни Ҳикматёр ва Бурҳониддин Раббоний ҳукумати Толибонга қарши ҳарбий чора кўриш тўғрисида келишув имзолади.

11-апрел куни ҳукумат Ғор вилоятидаги Сағар туманини катта ўқ-дорилар омборлари билан бирга Толибондан тортиб олди. Аммо Чағчаронда жанглар давом этмоқда ва Толибон Шаҳроқ туманини эгаллаб олди[1]. 4-май куни Эроннинг Кобулдаги элчихонаси ўққа тутилди ва икки ходим яраланди. 12-май куни Ҳикматёр қўшинлари Толибонга қарши мудофаа учун Кобулга етиб келди. 24-май куни Раббоний ва Ҳикматёр ўртасида яна бир тинчлик шартномаси имзоланди. 24-июн куни Афғонистондаги ўзбек ҳарбий қўмондони Расул Паҳлавон Мозори Шариф яқинида пистирмада ҳалок бўлди. Бу кейинчалик Шимолдаги кучлар мувозанатига сезиларли таъсир кўрсатади. 

3-июлда 10 кишидан иборат вазирлар маҳкамаси тузилади. Ҳикматёр партиясига мудофаа ва молия вазирликлари; Раббоний ички ва ташқи ишлар вазирликларини олди. Сайёф партияси маориф, маълумот ва маданиятга эга бўлса, „Ҳаракати Исломий“ режалаштириш, меҳнат ва ижтимоий фаровонлик, „Ҳизб-и Ваҳдат Акбарий“ гуруҳи эса тижоратга эга бўлди. Бошқа 12 та ўрин бошқа фраксиялар учун очиқ қолди[1].

8-август куни ҳукумат қўшинлари Чағчаронни эгаллаб олишди, лекин яна уни бой беришди. 11-сентябрда Жалолобод Толибон қўлига ўтди, сўнгра улар Саробига юриш қилди. 12-сентябр куни Толибон Лағмон вилоятидаги Миҳтарламни қўлга олди. 22-сентябр куни Кунар вилояти Толибон қўлига ўтди[1].

Толибон ҳокимиятни эгаллаши[edit | edit source]

1996-йил кузида Кобул Толибон томонидан босиб олинганидан кейин Афғонистондаги сиёсий назоратни кўрсатадиган харита.

25-сентябрда Кобулнинг шарқий пости бўлган стратегик аҳамиятга эга Сароби шаҳри[1] Толибон[41] қўлига ўтди, улар уни муваққат ҳукумат қўшинларидан тортиб олдилар. [1] 50 киши ҳалок бўлди ва Толибон қочган ҳукумат аскарларидан кўплаб қуролларни тортиб олди[1].

26-сентябрда Толибон Кобулга ҳужум қилганда[1] муваққат мудофаа вазири Аҳмадшоҳ Масуд Кобул шимолидаги штаб-квартирасида унинг ва президент Раббоний муваққат ҳукумат кучлари қуршаб олинган деган хулосага келди[41] ва тезда эвакуация қилишга[41] қарор қилди. Шунингдек, Ҳизб-э Исломи Гулбиддин раҳбари Ҳикматёр Кобулдан чиқиб кетди[1].

Кечга яқин[41] ёки 27-сентябрнинг эртаси куни[1] Толибон Кобулни босиб олди[41][1]. Толибон етакчиси Мулла Муҳаммад Умар ўзининг ўринбосари Мулла Муҳаммад Раббонийни Афғонистон Ислом Амирлиги деб аталган миллий бошқарув кенгашига раҳбар этиб тайинлади[1]. Айни пайтда Толибон Афғонистоннинг катта қисмини назорат қилган[71].

Оқибат[edit | edit source]

Толибон ҳокимиятда бўлганида ўзининг биринчи ҳаракатларида собиқ президент Нажибуллоҳни ва унинг укасини осиб ўлдирди[72].   Барча асосий ҳукумат иншоотлари, жумладан, президент саройи, мудофаа, хавфсизлик ва ташқи ишлар вазирликлари бир неча соат ичида Толибон қўлига ўтди.

1996-йил 5-октябрда Толибон Саланг довонида Масуд қўшинларига ҳужум қилди, аммо катта йўқотишларга учради. 1-октябр куни Масуд Жабал Сараж ва Чарикарни қайтариб олди. Баграмни бир ҳафтадан кейин қайтариб олишди[1]. 21-30-октябр кунлари Масуд қўшинлари пойтахт йўлида тўхтаб қолди. 25-октябр куни Толибон Бодғис вилоятини эгаллаб олганини даъво қилиб, Фарёбда Дўстум қўшинларига ҳужум қила бошлади. 27-28-октябрда Толибонга қарши кучлар Кобулни қайтариб олишга уриндилар, бироқ бунга эриша олмадилар. 30-октябр куни Нангарҳор вилоятидаги Дара-И-Нур тумани Толибонга қарши кучлар қўлига ўтди, аммо ноябр ойи бошида қайтариб олинган. Бағдис вилоятида ҳам жанглар бўлиб ўтди, иккала томондан ҳам муҳим ютуқларга эришилмади. Исмоил Хоннинг кучлари Толибонга қарши иттифоқни қўллаб-қувватлаш учун Эрондан олиб келинган. 4-ноябр куни Дўстум қўшинлари Ҳирот аэропортини бомбардимон қилган ва Толибонга қарши кучлар Конар вилоятининг Нургал туманини назоратга олган. 9-12-ноябр кунлари Дўстумнинг самолётлари Кобул аэропортини бомбардимон қилди. 20-ноябр куни БМТ Қочқинлар бўйича Олий комиссарлиги Кобулдаги барча фаолиятни тўхтатди. 21-22-декабр кунлари Ҳиротда аёллар халқаро ташкилотлардан ёрдам талаб қилгани учун Толибонга қарши намойишлар бўлиб ўтди, бироқ у зўравонлик билан тарқатиб юборилди. 28-29-декабр кунлари Баграм авиабазасига қарши йирик ҳужум бошланди ва база қуршаб олинди[1].

Покистон ва Ғарб матбуотида „Шимолий иттифоқ“ номи билан танилган Бирлашган фронт Мас’уд бошчилигида Толибонга қарши тузилган. Кейинги йилларда 1 миллиондан ортиқ одам Толибондан қочиб кетди, уларнинг аксарияти Масуд назорати остидаги ҳудудлардан паноҳ топган. Кобулдаги Афғонистон бўйича режаларини тўхтатган даҳшатли вазиятдан халос бўлган Аҳмадшоҳ Мас’уд ўз назорати остидаги ҳудудларда демократик тузилмалар ўрнатди.  Бу уруш воқеалари Афғонистондаги фуқаролар урушига (1996-2001) олиб келди.

Манбалар[edit | edit source]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 &#хФЕФФ;Афгҳанистан: Чронологй оф Эвенц Жануарй 1995 — Фебруарй 1997&#хФЕФФ; (Репорт). Иммигратион анд Рефугеэ Боард оф Cанада. Фебруарй 1997. https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2014/01/16/Af_chronology_1995-.pdf. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Сифтон, Жоҳн (6 Жулй 2005). &#хФЕФФ;Блоод-Стаинед Ҳандс: Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй (чаптер ИИ, Ҳисториcал баcкгроунд)&#хФЕФФ; (Репорт). Ҳуман Ригҳц Wатч. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#7ea268. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Урбан, Марк. „Афгҳанистан: поwер струггле“. ПБС (1992-йил 28-апрел). 2007-йил 9-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2007-йил 27-июл.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Сифтон, Жоҳн (6 Жулй 2005). &#хФЕФФ;Блоод-Стаинед Ҳандс: Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй (ч. ИИИ, Баттле фор Кабул 1992-93)&#хФЕФФ; (Репорт). Ҳуман Ригҳц Wатч. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#96a8e1. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 Саикал (2004).
  6. ↑ 6,0 6,1 „Тҳе Пешаwар Аccорд, Април 25, 1992“. Wебсите пҳотиус.cом. Техт фром 1997, пурпортедлй соурcед он Тҳе Либрарй оф Cонгресс Cоунтрй Студиэс (УСА) анд CИА Wорлд Фаcтбоок. Ретриэвед 22 Деcембер 2017.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Фор детаилс анд референcе соурcес сеэ сеcтион 'Тимелинеъ белоw
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „Афгҳанистан: Тҳе массаcре ин Мазар-и Шариф. (Чаптер ИИ: Баcкгроунд)“. Ҳуман Ригҳц Wатч (1998-йил ноябр). 2008-йил 2-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 2-март.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Сифтон, Жоҳн (6 Жулй 2005). &#хФЕФФ;Блоод-Стаинед Ҳандс: Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй (ч. ИИИ, Баттле фор Кабул 1992-93; сеэ ундер § Виолатионс оф Интернатионал Ҳуманитариан Лаw)&#хФЕФФ; (Репорт). Ҳуман Ригҳц Wатч. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#96a8e1. Қаралди: 2 Марч 2020. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Жамилурраҳман, Камгар. Ҳавадесс-э Тарикҳи-э Афгҳанистан 1990–1997. Пешаwар Марказ-э Нашрати, транслатион бй Ҳуман Ригҳц Wатч, Мейванд, 2000 — 66–68 бет. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 'Тҳе Талибанъ. Маппинг Милитант Организатионс. Станфорд Университй. Упдатед 15 Жулй 2016. Ретриэвед 24 Септембер 2017.
  12. ↑ Сеэ референcе соурcес ин Талибан#Роле оф тҳе Пакистани милитарй анд Талибан#Пакистан
  13. ↑ Cлеменц, Франк (2003). "Cивил Wар". Cонфлиcт ин Афгҳанистан: А Ҳисториcал Энcйcлопедиа Рооц оф Модерн Cонфлиcт. АБC-CЛИО. 49 б. ИСБН 9781851094028. https://books.google.com/books?id=bv4hzxpo424C. Қаралди: 12 Марч 2015. 
  14. ↑ „А Деcаде Аго, Массоуд'с Киллинг Преcедед Септ. 11“. НПР.орг.
  15. ↑ „Мужаҳедин Виcторй Эвент Фаллс Флат“. Даниш Карокҳел (2003-йил 5-апрел). 2014-йил 25-декабрда асл нусхадан архивланган.
  16. ↑ „Кабул ат Wар (1992–1996) : Стате, Этҳниcитй анд Соcиал Cлассес“. Гиллес Дорронсоро (2007-йил 14-октябр).
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 Сифтон, Жоҳн (6 Жулй 2005). &#хФЕФФ;Блоод-Стаинед Ҳандс: Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй&#хФЕФФ; (Репорт). Ҳуман Ригҳц Wатч. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 „Иттиҳад“,Блоод-Стаинед Ҳандс: Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй. Ҳуман Ригҳц Wатч, 2005. 2016-йил 28-февралда қаралди.  (Wайбаcк Мачине сайтида 2016-03-07 санасида архивланган)
  19. ↑ Андерсон, Жоҳн Леэ. Тҳе Лион'с Граве, 26 Новембер 2002, Атлантиc Боокс, 2002 — 224 бет. ИСБН 1-84354-118-1. 
  20. ↑ Пҳил Реэс. „А персонал аccоунт“. ББC Неwс (2001-йил 2-декабр). Қаралди: 2008-йил 21-апрел.
  21. ↑ „Пакистан Плеадс фор Cеасе-Фире ин Афгҳанистан“. Тҳе Неw Ёрк Тимес (1992-йил 27-август).
  22. ↑ „Афгҳан Пеаcе Миссион“. Тҳе Индепендент УК (1992-йил 26-август). 2012-йил 3-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 2-август.
  23. ↑ Марсден, Петер. Тҳе Талибан: Wар, Религион анд тҳе Неw Ордер ин Афгҳанистан, 15 Септембер 1998. ИСБН 9781856495226. 
  24. ↑ 24,0 24,1 „Блоод-Стаинед Ҳандс, Паст Атроcитиэс ин Кабул анд Афгҳанистан'с Легаcй оф Импунитй“. Ҳуман Ригҳц Wатч.
  25. ↑ 25,0 25,1 Амин Саикал. Модерн Афгҳанистан: А Ҳисторй оф Струггле анд Сурвивал, 1ст, Лондон Неw Ёрк: И.Б. Таурис & Cо, 2006 — 352 бет. ИСБН 1-85043-437-9. 
  26. ↑ Гутман, Рой (2008): Ҳоw Wе Миссед тҳе Сторй: Осама Бин Ладен, тҳе Талибан анд тҳе Ҳижаcкинг оф Афгҳанистан, Эндоwмент оф тҳе Унитед Статес Институте оф Пеаcе, 1ст эд., Wашингтон ДC.
  27. ↑ „Афгҳанистан: Блоод-Стаинед Ҳандс: ИИИ. Тҳе Баттле фор Кабул: Април 1992-Марч 1993“.
  28. ↑ „Афгҳанистан: Блоод-Стаинед Ҳандс: ИИИ. Тҳе Баттле фор Кабул: Април 1992-Марч 1993“.
  29. ↑ „Афгҳанистан: Блоод-Стаинед Ҳандс: ИИИ. Тҳе Баттле фор Кабул: Април 1992-Марч 1993“.
  30. ↑ Вогелсанг (2002), п. 324.
  31. ↑ 31,0 31,1 „Абдул Рашид Достум“. Исламиc Републиc оф Афгҳанистан. 2009-йил 10-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 18-март.
  32. ↑ Антҳонй Давис, 'Тҳе Баттлегроундс оф Нортҳерн Афгҳанистан,' Жане'с Интеллигенcе Ревиэw, Жулй 1994, п.323-4
  33. ↑ Вогелсанг (2002), п. 232.
  34. ↑ Тҳе Ласт Wарлорд: Тҳе Лифе анд Легенд оф Достум, тҳе Афгҳан Wарриор Wҳо Лед УС Спеcиал Форcес то Топпле тҳе Талибан Региме бй Бриан Глйн Wиллиамс, 2013
  35. ↑ Томсен, Петер. Тҳе Wарс оф Афгҳанистан: Мессианиc Террорисм, Трибал Cонфлиcц, анд тҳе Фаилурес оф Греат Поwерс. ПублиcАффаирс, 2011 — 405–408 бет. ИСБН 978-1-58648-763-8. 
  36. ↑ 'Тҳе Рисе оф тҳе Талибанъ (этc.). Амазон.cом. Ретриэвед 14 Жануарй 2018. Н.Б.: Тҳе релеванcе оф тҳис wеб паге лиэс ин тҳе тwо 'Эдиториал Ревиэwс' wҳич суггест тҳат мр. Ножуми ис нот ҳелд ин греат респеcт амонг аcкноwледгед ҳисторианс.
  37. ↑ Ножуми (2002).
  38. ↑ Шаффер, Бренда. Тҳе Лимиц оф Cултуре: Ислам анд Фореигн Полиcй. МИТ Пресс, 2006 — 267 бет. ИСБН 978-0-262-19529-4. 2017-йил 30-сентябрда қаралди. „Пакистани инволвемент ин cреатинг тҳе мовемент ис сеэн ас cентрал“ 
  39. ↑ Сеэ фуртҳер референcес ин Талибан#Роле оф тҳе Пакистани милитарй анд Талибан#Пакистан
  40. ↑ 40,0 40,1 {{{эдитор}}}: „Тҳе Септембер 11тҳ Соурcебоокс, Волуме ВИИ: Тҳе Талибан Филе“. Натионал Сеcуритй Арчиве. Георге Wашингтон Университй (2003-йил 11-сентябр).
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 Cолл (2004).
  42. ↑ 42,0 42,1 Ҳуссаин, Ризwан. Пакистан анд тҳе Эмергенcе оф Исламиc Милитанcй ин Афгҳанистан. Ашгате, 2005 — 208 бет. ИСБН 978-0-7546-4434-7. 
  43. ↑ „Тҳе ИСИ'с Греат Гаме ин Афгҳанистан“. Тҳе Дипломат – Тҳе Дипломат ис а cуррент-аффаирс магазине фор тҳе Асиа-Паcифиc, wитҳ неwс анд аналйсис он политиcс, сеcуритй, бусинесс, течнологй анд лифе аcросс тҳе регион. (2014-йил 8-июн). Қаралди: 2019-йил 8-октябр.
  44. ↑ 44,0 44,1 МcГратҳ, Кевин. Cонфронтинг Ал-Қаэда: Неw Стратегиэс то Cомбат Террорисм. Навал Институте Пресс, 2011 — 138 бет. ИСБН 978-1-61251-033-0. 
  45. ↑ 45,0 45,1 Мушарраф, Первез. Ин тҳе Лине оф Фире: А Мемоир. Симон анд Счустер, 2006 — 209 бет. ИСБН 978-0-7432-9843-8. 
  46. ↑ Малей, Wиллиам. Тҳе Афгҳанистан Wарс: Сеcонд Эдитион. Палграве Маcмиллан, 2009 — 288 бет. ИСБН 978-1-137-23295-3. 
  47. ↑ „Cастинг Шадоwс: Wар Cримес анд Cримес агаинст Ҳуманитй: 1978–2001“. Афгҳанистан Жустиcе Прожеcт (2005). 2013-йил 4-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 2-март.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 &#хФЕФФ;Афгҳанистан: Фуртҳер Информатион он Феар фор Сафетй анд Неw Cонcерн: Делиберате анд Арбитрарй Киллингс: Cивилианс ин Кабул&#хФЕФФ; (Репорт). Амнестй Интернатионал. 16 Новембер 1995. https://www.amnesty.org/en/documents/asa11/015/1995/en/. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Видео 'Старвинг то Деатҳ', Массоуд дефендинг Кабул агаинст тҳе Талибан сиэге ин Марч 1996. (Wитҳ ҳоррифйинг пиcтурес оф cивилиан wар cасуалтиэс.) Бй Жоурнейман Пиcтурес/Жоурнейман.тв. Ретриэвед он ЁуТубе, 27 Жуне 2018.
  50. ↑ 50,00 50,01 50,02 50,03 50,04 50,05 50,06 50,07 50,08 50,09 50,10 50,11 50,12 50,13 Афгҳанистан Жустиcе Прожеcт (2005).
  51. ↑ Де Понфиллй, Чристопҳе. Массоуд л'Афгҳан. Галлимард, 2001 — 405 бет. ИСБН 2-07-042468-5. 
  52. ↑ Ҳербаугҳ, Шарон. Про-Говернмент милитиас интервене ас фигҳтинг cонтинуэс ин Кабул. Ассоcиатед Пресс (1992-йил 5-июн).
  53. ↑ Бруно, Пҳилип. Ла сеcонде батаилле де Кабоул 'ле гоувернмент не cонтрôле плус риэн. Ле Монде (1992-йил 20-август).
  54. ↑ Гутман (2008).
  55. ↑ 55,0 55,1 Аикинс, Маттҳиэу (Деcембер 2009). "Тҳе Мастер оф Спин Болдак: Меэт тҳе мобстерс wҳо рун тҳе шоw ин оне оф тҳе wорлд'с деадлиэст cитиэс". Ҳарпер'с Магазине Деcембер 2009. https://harpers.org/archive/2009/12/the-master-of-spin-boldak/4/. 
  56. ↑ Шаффер, Бренда. Тҳе Лимиц оф Cултуре: Ислам анд Фореигн Полиcй. МИТ Пресс, 2006 — 267 бет. ИСБН 978-0-262-19529-4. „Пакистани инволвемент ин cреатинг тҳе мовемент ис сеэн ас cентрал“ 
  57. ↑ Форсйтҳе, Давид П. Энcйcлопедиа оф Ҳуман Ригҳц. Охфорд Университй Пресс, 2009 — 2 бет. ИСБН 978-0-19-533402-9. „Ин 1994 тҳе Талибан wас cреатед, фундед анд инспиред бй Пакистан“ 
  58. ↑ Гарднер, Ҳалл. Америcан Глобал Стратегй анд тҳе 'Wар он Террорисм'. Ашгате, 2007 — 59 бет. ИСБН 978-1-4094-9589-5. 
  59. ↑ Жонес, Оwен Беннетт. Пакистан: Эе оф тҳе Сторм. Яле Университй Пресс, 2003 — 240 бет. ИСБН 978-0-300-10147-8. „Тҳе ИСИ'с ундемоcратиc тенденcиэс аре нот рестриcтед то иц интерференcе ин тҳе элеcторал проcесс. Тҳе органисатион алсо плаед а мажор роле ин cреатинг тҳе Талибан мовемент.“ 
  60. ↑ Рандал, Жонатҳан C.. Осама: Тҳе Макинг оф а Террорист. И.Б.Таурис, 2012 — 26 бет. ИСБН 978-1-78076-055-1. „Пакистан ҳад алл бут инвентед тҳе Талибан, тҳе со-cаллед Кораниc студенц“ 
  61. ↑ Пеимани, Ҳооман. Фаллинг Террорисм анд Рисинг Cонфлиcц: Тҳе Афгҳан "Cонтрибутион" то Поларизатион анд Cонфронтатион ин Wест анд Соутҳ Асиа. Греэнwоод Публишинг Гроуп, 2003 — 14 бет. ИСБН 978-0-275-97857-0. „Пакистан wас тҳе маин суппортер оф тҳе Талибан синcе иц милитарй интеллигенcе, тҳе Интер-Сервиcес Интеллигенcе (ИСИ) формед тҳе гроуп ин 1994“ 
  62. ↑ Ҳилали, А. З.. УС-Пакистан Релатионшип: Совиэт Инвасион оф Афгҳанистан. Ашгате, 2005 — 248 бет. ИСБН 978-0-7546-4220-6. 
  63. ↑ Румер, Борис З.. Cентрал Асиа: А Гатҳеринг Сторм?. Тайлор & Франcис, 2015 — 103 бет. ИСБН 978-1-317-47521-7. 
  64. ↑ Папе, Роберт А.. Cуттинг тҳе Фусе: Тҳе Эхплосион оф Глобал Суиcиде Террорисм анд Ҳоw то Стоп Ит. Университй оф Чиcаго Пресс, 2010 — 140–141 бет. ИСБН 978-0-226-64564-3. 
  65. ↑ Ҳарф, Жамес Э.. Тҳе Унфолдинг Легаcй оф 9/11. Университй Пресс оф Америcа, 2005 — 122 бет. ИСБН 978-0-7618-3009-2. 
  66. ↑ Ҳиннеллс, Жоҳн. Религион анд Виоленcе ин Соутҳ Асиа: Тҳеорй анд Праcтиcе. Роутледге, 2007 — 154 бет. ИСБН 978-1-134-19219-9. 
  67. ↑ Боасе, Рогер. Ислам анд Глобал Диалогуэ: Религиоус Плуралисм анд тҳе Пурсуит оф Пеаcе. Роутледге, 2016 — 85 бет. ИСБН 978-1-317-11262-4. „Пакистан'с Интер-Сервиcес Интеллигенcе агенcй усед тҳе студенц фром тҳесе мадрассас, тҳе Талибан, то cреате а фавоурабле региме ин Афгҳанистан“ 
  68. ↑ &#хФЕФФ;Wомен ин Афгҳанистан: А Ҳуман Ригҳц Cатастропҳе&#хФЕФФ; (Репорт). Амнестй Интернатионал. 17 Май 1994. https://www.amnesty.org/en/documents/ASA11/003/1995/en/. 
  69. ↑ 69,0 69,1 „Афгҳанистан Ҳуман Ригҳц Праcтиcес, 1995“. У.С. Департмент оф Стате (1996-йил март). 2010-йил 11-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 7-декабр.
  70. ↑ Малей, Wиллиам. Фундаменталисм Реборн?: Афгҳанистан анд тҳе Талибан. Неw Ёрк Университй Пресс, 1998 — 87 бет. ИСБН 978-0-8147-5586-0. 
  71. ↑ Cоунтрй профиле: Афгҳанистан (публишед Аугуст 2008) (паге 3). Либрарй оф Cонгресс. Ретриэвед 13 Фебруарй 2018.
  72. ↑ Ламб, Чристина. „Пресидент оф ҳелл: Ҳамид Карзаи'с баттле то говерн пост-wар, пост-Талибан Афгҳанистан“. Тҳе Сундай Тимес (2003-йил 29-июн). 2015-йил 24-июлда асл нусхадан архивланган.

Адабиётлар[edit | edit source]

Ҳаволалар[edit | edit source]

Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻonistonda_fuqarolar_urushi_(1992–1996)&oldid=4333170"