Марказий Осиё масжидлари

Биринчи масжидлар Ўрта Осиё шаҳарларида нафақат янги диннинг маркази, балки ҳарбий босқинчиликнинг моддий тимсоли, янги сиёсий ва дастлаб хорижий куч сифатида пайдо бўлган. Бу ерда исломнинг ғалаба қозониши бевосита араблар босқинининг натижаси эди, бу Ислом ва буддизм ва насронийлик ўртасидаги жиддий фарқ эди, улар ҳам “импорт қилинган” динлар бўлган, лекин Марказий Осиёга тинч ва секин-аста кириб борган ва давлатга даъвогарлик қилмаган. бу эрда дин. О'рта Осиёда араблар истилосидан олдин мусулмон жамоалари ва масжидлари мавжуд бо'лганлиги ҳақида ҳеч қандай белгилар ё'қ. Ўрта Осиё аҳолиси оммаси исломни ўзининг табиий маънавий асоси, масжидларни эса маънавий-ижтимоий марказ сифатида ҳис қилиши учун маълум вақт керак бўлди. О'ша даврдан бошлаб масжидлар ме'морчилиги дастлаб араб нақшларини такрорлаб, о'зининг бадиий меросига айланиб, тобора мустақил бо'либ бормоқда. Ўрта Осиёнинг энг қадимги масжидлари сақланиб қолмаган, аммо улар араблар ёки маҳаллий қурувчилар томонидан оддий араб намунаси бўйича қурилганига шубҳа йўқ, албатта, агар бошқа динларнинг ибодатхоналари масжидлар учун мослаштирилмаган бўлса. Ушбу нақш мустаҳкам то'ртбурчаклар панжара ва деворлар ичидан ёг'оч томни қо'ллаб-қувватловчи бир қатор устунларни о'з ичига олган. Ўртадаги очиқ жой таҳорат учун ҳовли бўлган; Маккага қараган девор бир ёки бир нечта намоз нишлари - меҳроблар билан белгиланган. Тузилиши ва безаклари бўйича христиан қурбонгоҳига ўхшаш меҳроб, шунга қарамай, қурбонгоҳнинг муқаддаслигига эга эмас ва фақат ибодат қилувчиларнинг қайси томонга бурилишини билдиради. Христиан мамлакатларидаги черковлар сингари, о'рта аср масжидлари ҳам жуда ко'п турли функцияларни бирлаштиради. Улар қишлоқ, квартал ёки бутун шаҳар аҳолиси долзарб муаммоларни муҳокама қилиш учун йиг'иладиган ижтимоий клублар бо'либ қолади; масжидларда иш ва до'стона учрашувлар ташкил этилади. Мадраса пайдо бо'лгандан кейин ҳам катта масжидлар та'лим маскани бо'либ қолган, уларда фалсафий, адабий ва ҳуқуқий низолар ташкил этилган ёки о'з-о'зидан пайдо бо'лган. 9-асргача баъзи масжидларда суд жараёнлари бўлиб ўтган. Масжидларнинг расмий ва асосий вазифаси мунтазам намозхонлик бўлиб, улар хутбалар, баъзи ҳолларда эса “ хутба ” эълон қилиш – ҳукмдорга фотиҳа ва тостлар айтиш эди. ^[1] Масжиднинг энг муҳим тафсилоти - меҳроб - ҳар доим ме'морий безакни максимал даражада жамлайди. Миҳробнинг классик шакли - бу арча ёки ярим гумбаз билан қопланган ва бир жуфт декоратив устунлар билан қопланган токча. Меҳраб уяси ко'пинча кенгроқ ташқи бо'шлиқдаги чуқурчани ифодалайди ва бутун композиция хаттотлик ёзуви рамкаси билан ифодаланади - одатда Қур'он матни. Ўрта Осиё меҳробларининг таркиби кўпинча икки ёки ҳатто учта бўшлиқни кетма-кет бирлаштириб, истиқболли тарзда қурилган. Миноралар ҳар доим ҳам масжидга о'рнатилмаган. Энг қадимги миноралар фақат ба'зи жойларда вайроналар ҳолда сақланиб қолган. Ко'ндаланг кесимдаги думалоқ, улар масжидлар сингари, ёг'оч қисмлар билан то'лдирилган. Шундай қилиб, Наршахий 918-919 йилларда қурилган собор масжидидаги ёг'очли минора ҳақида хабар беради. Масжиднинг қурилиши ҳам ўлимдан кейинги саодатнинг гарови бўлган – ХВ асрда Амир Темур юришлари йилномачиси Ғиёсиддин Али машҳур ҳадисга таяниб: “Ким Аллоҳ учун масжид қурса, ҳеч бўлмаганда Аллоҳ учун масжид қурса. кат қушининг уяси, бунинг учун Аллоҳ жаннатда уй яратади" . Бу ҳадис кимки бу дунёда намоз уйи қурса, у зот унга жаннат жаннатидан уй қилиб беради, деган ма’нода идрок этилган ва тасвирланган.

Тарих[edit | edit source]

Ислом дини давлат дини сифатида қарор топиши билан масжид диний бинонинг асосий турига айланди. 8-асрдаги Ўрта Осиё масжидлари фақат ёзма манбалардан маълум. Улардан бирин��иси, араб халифалиги қо'шинлари томонидан шаҳар босиб олингандан со'нг дарҳол Марвмарказида қурилган Бени Маҳан собори масжиди эди . Намозхонлар учун тор бо'лгач, шаҳар дарвозаларида кенгроқ, кейин Мажан каналида бошқаси қурилган.^[2] Мовароуннаҳрнинг биринчи масжиди араблар томонидан Бухорода қурилган. У 713 йилда Бухоро арчасида “бутпарастлар” ибодатхонаси ўрнида қурилган. Бир вақтнинг о'зида ёки бироз вақт о'тгач, асосий ислом байрамлари Қурбон ва Рамазон кунларида оммавий ибодат қилиш учун масжид - "намозгоҳ" ташкил этилди. Бош жума масжиди ( Жума масжиди ) 795 йилда арк ва шаҳристон орасидаги тор жойда пайдо бўлган. Араблар мамлакатни бошқаришда маҳаллий зодагонларга таянган, Араб халифалиги таркибига кирган Ўрта Осиё ерлари мухториятга эга бўлган. 821-йилда Шимолий Хуросон ва Моворууннаҳрдан (араблар Ўрта Осиё Месопотамиясини шундай аташган) ҳукмронлик қилган Ҳирот вилоятининг туб аҳолиси Тоҳирийлар мустақиллик учун курашдилар. Айниқса, Самарқанд, Шош, Фарг'она ва Уструшона ҳокимлари бо'лган Сомонийлар уруг'и алоҳида ажралиб турарди. Вақт ўтиши билан Бухоро ҳам шу уруғ қўлига ўтиб, 888-йилда Исмоил Сомоний ўз давлатида нафақат Моворууннаҳр, балки Хоразм, Хуросон ва Шарқий Эронни ҳам бирлаштирган мустақил сулолага асос солди.

Сомонийлар даври[edit | edit source]

Ислом диний та'лимот, дунёқараш ва турмуш тарзи сифатида О'рта Осиёда Сомонийлар даврида г'алаба қозонган. Ҳамма жойда масжидлар қурилар, илгари шаҳар мақомига эга бўлмаган йирик қишлоқларда эса маъмурият, яъни ҳокимият маркази сифатида шаҳарнинг расмий белгиси бўлган йирик жума масжидлари қурила бошланди. Бир сўз билан айтганда, масжидлар ўзининг кўп сонли навлари билан Ўрта Осиё ме’морий ландшафтининг ҳамма жойда учрайдиган ва муҳим деталига айланган. Масжидлар шакли ва ўлчамига кўра бир неча турга бўлинади. Бозор ёнида жума намози учун собор масжидлари бо'лган; ҳар йили Қурбон ва Рамазон байрамлари учун шаҳар ташқарисида кенг майдон ажратилган - намозгоҳ; ҳар чоракда кичик черков масжидлари қад ростлаган. Масжид деворида намоз о'қиладиган меҳроб Маккага ё'налишни белгилаб берган, унинг ёнида минбар - минбар бор эди. Минорадан азон айтилди. Аксарият масжидларнинг томлари ёг'оч устунлар билан қопланган эди. 937 йилда ёнг'инда ёниб кетган Бухоро масжиди шундай эди. Данденакандаги масжид харобалари ва Бухородаги Мағоки -Аттари масжиди асл биносининг парчалари тозалаш натижасида аниқланган маҳаллий ан'аналар ва хорижий тажриба о'ртасидаги курашдан далолат беради. Искадарнинг ( Тожикистон ) Заравшон қишлоғидан Ўрта Осиёда илк ўрта асрлардан сақланиб қолган ягона ёғоч меҳроб келади. Бу ко'п, ба'зан жуда к��чик, о'йилган қисмлардан тирноқсиз ва элимсиз тилга йиг'илган дурадгорлик намунасидир. Хронологик жиҳатдан бу сан'ат дурдонаси 10-11-асрлар ёқасида турибди. Ашт қишлоғидан (Тожикистон) лойдан ўйилган безакли ноёб меҳроб келади. Катта ўймакорлик ёғоч мажмуасининг бир қисми Х асрга тўғри келади, яъни Хивадаги Жума масжидининг тўртта устуни ва пойтахтларидир.

Қорахонийлар даври[edit | edit source]

Қорахонийлар шаҳар маданиятининг аҳамиятини тушунган ва қадрлаган ва ундан ма’лум даражада фойдаланган. Шундай қилиб, қорахоний хони Арслонхон Муҳаммад(1102-1130) ҳатто ко'плаб бинолар қурувчиси сифатида ҳам шуҳрат қозонган. Бухорони безашга ҳисса қўшган. Унинг буйруг'и билан иккита масжид қад ко'тарди, катта собор масжиди қурилди ва унинг ёнида улуг'вор Минораи Калон минораси томлар устида ко'тарилди. 11-12-асрларда 11-асрда қайта қурилган ва ўйилган тақиллатгич билан безатилган Данденакан ҳовли масжиди фаолият кўрсатган. Ҳовли тури катта жума хизмати эҳтиёжларига ко'проқ мос келади. Кичикроқ масжидлар тўрт устунли гумбазли қурилган. Бу турга ХИ аср бошларида Хазар қишлог'идаги Деггарон масжиди киради. 12-асрга оид Бухоро намозгоҳи масжидидан 16-асрда таъмирланган ва қўшимча қилинган, фақат меҳробли девор қолган. Олти устунли Бухоро Мағоки-Аттари масжиди(милоддан аввалги ХИИ аср) ) масжиднинг г'айриоддий бой, пластик, байрамона дизайни одамни ҳайратда қолдирди. Масжидлар яқинида - ҳаммаси эмас, лекин муҳимроқ - миноралар о'рнатилган. 11—12-асрларга оид кўплаб миноралар ҳозиргача сақланиб қолган, лекин улардан фақат иккитаси тўлиқ сақланиб қолган — Бухорода Минораи Калон (1127) ва Вобкентдаги Вобкент минораси (1196-1197). ). Қолганлари учун тепаси силкинишлар туфайли улоқтирилган, шунинг учун бу тузилмаларнинг баландлиги аниқланмаган. Меҳроб (ХИ аср. ) Данденакан масжиди Марокашнинг ҳовли меҳробларига о'хшайди. Хивадаги Жума масжидининг айрим устунлари ХИИ асрга оид. О'н этти устундан учтаси то'лиқ баландликда, қолганлари ярмигача о'ймакорлик билан безатилган. Файл:Деггарони Мосқуэ 1.жпг Файл:Магоки-Аттари.жпг

ХИВ асрда Хоразм[edit | edit source]

Хоразмнинг ва айниқса, пойтахти Урганчнинг ХИВ асрда гуллаб-яшнаши ўша даврда Шарқий Европани Осиё мамлакатлари билан боғлаб турувчи асосий савдо йўлида ниҳоятда қулай жойлашуви билан боғлиқ эди. Қутлуғ Темур ҳукмронлиги даврида, Ибн Баттутанинг сўзларига кўра, бу “турк шаҳарларининг энг каттаси, энг аҳамиятлиси ва гўзали, гўзал бозорлари ва кенг кўчалари, кўплаб бинолари бор” эди. Монументал иншоотлар орасида Қутлуг' Темурнинг рафиқаси То'рабекхоним жума масжиди алоҳида ажралиб турарди. Қутлуғ Темур минораси шу пайтгача жума масжиди биносига тегишли эди.

Темурийлар даври[edit | edit source]

Амир Темур ва темурийлар даврида, катта-кичик аҳоли ҳудудлари чегарасида, аввалгидек, масжидлар асосий г'оявий ва ташкилий ролни эгаллаган, хоҳ, у ҳафталик намозхонлик учун мо'лжалланган улкан шаҳар жума масжиди бо'ладими, ёки кичик чорак бо'ладими ( гузар), шаҳар микрораёнидаги масжид ( Маҳалла ), шинам қишлоқ масжиди ёки мусулмонларнинг йиллик икки асосий байрамлари - Қурбон ва Рамазон кунларида ибодат қилиш учун кенг масжид (намозга). Масжидлар барпо этишга катта аҳамият берилган ва шунинг учун уларни қуришга энг яхши ҳунармандлар жалб қилинган. Бутун Шарқда мисли ко'рилмаган энг улуг'вор шоҳ асар Бибихоним жоме масжиди эди. Дастлабки танлов асосида энг яхши лойиҳа танлаб олиниб, Самарқандда йиғилган эронлик, суриялик, ҳиндистонлик ва ўзининг марказий осиёлик усталарининг энг кўзга кўринганлари ишга жалб этилди. Ма'лумки, Самарқанднинг марказидаги , Регистон майдони ҳам кўркам жойлардан биридир, Темурийлар миниатюраларида енгил ёғоч устунлардаги масжидларни кўриш мумкин. Кичик мемориал масжид Шохизиндадаги Туман ака мақбарасида ҳам буни кўриш мумкин. Масжидларнинг аллақачон мавжуд бинолар ансамблига қо'шилиши уларнинг композицион ечимларининг о'зига хослигини олдиндан белгилаб берди, аммо ан'анавий ме'морий шакллар - порталлар, то'ртбурчаклар рамкалардаги лансет арклар, барабанларда ко'тарилган гумбазлар сақланиб қолган. Шундай қилиб, мадраса ва мақбаралар мажмуасига кирувчи Шаҳрисабз шаҳридаги Кўк Гумбаз масжидида кириш эшиги ва икки қаноти ҳовлига очилади, кўп сонли гумбазлари арк ва ғиштларга суянган монументал марказий бир гумбазли бино ҳисобланади. Туркистон (Қозоғистон ) шаҳрида Темур буйруғи билан Ҳожа Аҳмад Яссавий қабри устига қурилган мақбара масжиди деярли йўқотишларсиз ҳозиргача сақланиб қолган.

Шайбонийлар даври[edit | edit source]

Шайбонийлар даврида турар-жой архитектураси массивлари ичида маҳалланинг диний жамоасига хизмат қилувчи “гузар” масжиди тури бунёд этилган. У о'зида халқ масканига хос бо'лган доно соддаликни о'зида мужассам этган. Булар, қоида тариқасида, бир, икки, уч ёки то'рт томондан текис нурли шифтли ва устунли эйвонли рамка (камдан-кам г'иштли) бинолардир. Бу турнинг ажойиб намунаси Бухородаги Баланд масжидидир. Бу даврда ҳам йирик шаҳарлар ( Бухоро, Қарши, Марв, Касби ва бошқалар) яқинида Жоме масжидлари қурилган ва қайта таъмирланган.^[3]

Аштархонийлар даври[edit | edit source]

18-асрнинг биринчи ярмида Ўрта Осиё қаттиқ сиёсий ва иқтисодий инқирозни бошидан кечирди. Иқтисодий таназзулнинг асосий сабабларидан бири қадимги карвон ё'лларининг қуриб қолганлигидир. Ко'чманчи қабилаларнинг доимий босқинлари ва о'заро урушлар ва бошқалар зарарли та'сир ко'рсатди. д. Бу даврда монументал қурилиш миқдори ва миқёси шу қадар қисқардики, ХВИИИ аср масжидларининг барча муҳим иншоотларини ҳеч қандай қийинчиликсиз санаб о'тиш мумкин. Масжидлар асосан хомашёдан қурилган, томлари нурли. Ўтган асрларда эришилган техник ютуқлар, масалан, кесишган арклар ва тўр елканлари деярли унутилган эди. Ичан-қал'анинг асосий ко'ндаланг ко'часида - Хиванинг ички о'рта аср о'загида ХВИИИ аср охирида қурилган шаҳарнинг катта [[Жума масжиди(Хива)|Жума масжиди жойлашган .Ёпиқ масжид тури иссиқ ёз шароитида ёпиқ ҳовлили турар-жой биноларининг вариантларини ишлаб чиққан маҳаллий қурилиш характерига то'лиқ мос келади. Шу билан бирга, гипостйле залининг бу шакли О'рта Осиё учун о'зига хос бо'либ, жуда қадимги типнинг хусусиятларини жонлантиради. Масжид ёг'оч о'ймакорлигидан ясалган музейнинг бир тури: унинг устунлари орасида, асосан, силлиқ, бошқа эски бинолардан йиг'илган 25 та о'ймакор бо'либ, улар 10, 12, 14 ва 15-асрларга тегишли. Меҳраб ёнидаги деворга ўрнатилган бронза лавҳалар ва ўймакорлик ёғоч тахтаси ўйилган, ёзуви бўлган дарвозалар ХИВ асрга мансуб. Меҳрабнинг икки томонида деворга ўймакорлик ёзувлари бўлган мармар тахталар, унга энг яқин бўлган токчага эса безаклар ўрнатилган. Меҳрабнинг ўзи (сталактитлар ва тақиллатиш йўли билан деворий суратлар) безаклари кейинроқ қилинган; гуллайдиган буталар тасвирланган қисман сақланиб қолган девор расми 18-асрга то'г'ри келади. Кичик ҳажмдаги, аммо фазовий шаклдаги ўзига хос бинолар Хива хонлигининг бошқа шаҳарларида ҳам учрайди.Хонқодаги масжид ва мадрасаларнинг режаси го'ё иккита бир-бирига о'хшамайдиган биноларнинг ярмидан иборатдек бўлган. Умуман олганда барча масжидларнинг бугунгача кўркам бўлиб сақланиб қолишига сабаб маҳаллий усталар, наққошлар, рассомларнинг ҳиссаси катта.^[4]