Jump to content

Абдулазизхон (Аштархоний)

From Vikipediya
Абдулазизхон
ўзбекча: Абдулазизхон
 Бухоро хонлиги хони
Мансаб даври
1645 – 1682
Ўтмишдоши Нодир Муҳаммад
(1642—1645)
Вориси Субҳонқулихон
(1681—1702)
Тож кийдириш маросими 1645, Бухоро]
Шахсий маълумотлари
Таваллуди 1614-йил
Балх
Бухоро хонлиги
Вафоти 1683-йил
Макка
Усмонли империяси
Отаси Нодир Муҳаммад
Дини Ислом сунний
Дафн этилган жойи Макка
Бу атаманинг бошқа маънолари ҳам мавжуд. Қаранг: Абдулазизхон (маънолари).

Абдулазизхон (1614-йил Балх, Бухоро хонлиги — 1683-йил Макка,Усмонли империяси) — ХВИИ асрга келиб Бухоро хонлигида ҳукм сурган Жонийлар сулоласидан бўлган ўзбек ҳукмдори[1]. 1645—1681-йилларда ҳукмронлик қилган.

Фаолияти[edit | edit source]

Абдулазизхоннинг отаси Нодир Муҳаммадхон қисқа муддат ҳукмронлик қилди. Номақбул сиёсат натижасида солиқларнинг ошиши мамлакат оддий аҳолисининг норозилигига олиб келди. Натижада Нодир Муҳаммадхон Балхга қочишга мажбур бўлди, лекин бу ерда ҳатто ўғиллари ҳам унга қарши исён кўтардилар. Нодир Муҳаммадхон қўзғолонни бостира олмади, бу қўзғолон қўрқинчли тус олди. Бобурий Шоҳ Жаҳон (1627—1658) дан ёрдам сўрашга мажбур бўлди[2].

Кўп ўтмай Бухоро хони Ҳиндистондан келган қўшинларнинг асл мақсади Бухоро хонлиги ҳудудининг бир қисмини босиб олиш ва ўзини қўлга олиш эканлигини англаб етди. Бу орада Хўжандда Нодир Муҳаммадхон саройида амир бўлган Назарбой ўзи тайинлаган Санжар султонни ўлдиради. Хон Ҳиндистон ва Эрон қўшинларига қарши курашга раҳбарлик қилган Абдулазиз (1645—1681) деб эълон қилинди. Икки йиллик уруш Шоҳ Жаҳон қўшинларининг мағлубияти билан якунланди. Нодир Муҳаммад Эронга Сафавийлар ҳузурига қочишга мажбур бўлди. Ҳокимият бутунлай унинг ўғли Абдулазизхонга ўтди.

1660—1680-йилларда Бухоро хонлиги Хоразм ҳукмдорлари — Абулғозихон ва Анушхоннинг юришларига дучор бўлди.

Полшанинг Эрондаги элчисининг кузатишларига кўра, Абдулазизхон илм-фан, турли фанлар ва айниқса, математика билан шуғулланувчи одам эди. Бундан ташқари, жасорат билан тўла; у тез-тез форсларга қўлининг кучини ҳис қилди[3].

Абдулазизхон ҳукмронлигининг биринчи ўн йиллигида Самарқанд ҳокими Ялангтуш Баҳодир (1645—1656) катта таъсирга эга бўлди[4][5].

Ташқи сиёсати[edit | edit source]

1669-йилда Абдулазизхон мулла Фаррух бошчилигидаги элчиларни Россия подшоси Алексей Михайловичга юборди. Бунга жавобан 1670-йилда Бухорода ака-ука Пазухинлар бошчилигида Россия элчилари юборилди. Аштархонийлар Усмонли империяси билан ҳам дипломатик алоқалар ўрнатган; 1673-йилда Абдулазизхоннинг элчилари Истанбулда қабул қилинган. Тадқиқотчилар таъкидлаганидек, Абдулазизхоннинг дипломатик қобилияти тан олинган ва у Хива, Истанбул, Исфаҳон ва Деҳлида ҳурматга сазовор бўлган.

Усмонлилар империяси билан дипломатик алоқалари[edit | edit source]

Абдулазизхон 1675-йилда элчиларини Усмонлиларнинг Истанбул шаҳрига юборган. Элчиликдан асосий мақсад Абдулазизхон Усмонли султондан Балх ҳокимига қарши курашишда ёрдам беришини сўраган. Мазкур Абдулазизхон хатига жавобан, султон ёрдам бера олмаслигини билдирган. Абдулазизхон ҳукмронлигининг сўнгги йилларида Маккага ҳаж сафарида бўлган пайтда вафот этади[6].

Ҳиндистон билан дипломатик муносабатлар[edit | edit source]

Бобурий Аврангзеб даврида аштархоний Бухоро хонлари билан дипломатик алоқалар ривожланган. Абдулазизхон бобурий Аврангзебнинг тахтга ўтирганлигини муносабати билан элчи Хўжа Аҳмад ал-Ҳусайний Нақшбандий орқали мактуб юборган. Мазкур элчилар 1662-йил 14-март куни Ҳиндистонга боради. Ҳиндистонда элчиларга тахминан 120 минг рупия пул ва совғалар туҳфа қилинган. 1664-йилда Абдулазизхон элчиси Кучакбек Ҳиндистонга боради ва Аврангзеб учун от ва ов қушлари келтиради. Элчининг олиб борган жониворлари Аврангзебга маъқул келган ва у Абдулазизхондан яна ов қушлари юборишини илтимос қилади. Аврангзеб Кучакбек элчига 2 минг рупия ҳадя қилган[7]. 1669-йил 11-май Абдулазизхон Ҳиндистонга Рустамбий бошчилигидаги элчиларни юбор��ди. Элчи Абдулазизхон мактуби билан бирга кўплаб совғалар олиб боради. Рустамбий Аврангзеб саройида яхши кутиб олинади ва биринчи қабулда ҳинд ҳукмдори унга совғалар беради[8]. Мазкур элчиликка жавобан 1670-йил Ҳиндистондан Яккатозхон бошчилигидаги элчилар келади. Элчилар 100 та от, жамдар қуроли, 4 минг рупия турадиган фил, жиға, қилич ва ва бошқа ҳадялар олиб келишган[8].

Эрон билан дипломатик муносабатлар[edit | edit source]

Абдулазиз 1648-йил март ойида Эрон шоҳи Аббос билан Қандаҳорга ҳужум қилишга тайёр эканлиги ҳақидаги хабарни етказиш мақсадида, Эронга ўз элчисини юборади. 1648-йил 13-мартда Эрон ҳукмдори Абббос элчи билан биргаликда Қандаҳорга урушга жўнайди ва 1649-йил феврал ойида у ерни босиб олади[9].

Маданий сиёсати[edit | edit source]

Абдулазизхон даврида унинг номи билан аталган мадрасалар, Бухорода Валидай Абдулазизхон ва Самарқандда Тиллакори мадрасалари қурилган[10].

Ҳокимиятдан воз кечиши[edit | edit source]

„Тарихи Қипчоқ-Хоний“ тарихий манбаси Ходжамқули Балхийдан олинган маълумотларга кўра, ака-ука Субҳонқулихон ва Абдулазизхон ўртасидаги низо тўрт йилга яқин давом этган. Мовароуннаҳр ва Балх мамлакатлари хоразмликлар ва қозоқларнинг босқинлари туфайли ҳалокат ёқасига келиб қолган[11][12]. Абдулазизхон Балхни 1680-йилгача меросхўр бўлган укасига берди.

Бухородаги Абдулазизхон мадрасаси.
Бухородаги Абдулазизхон мадрасаси

1681-йилда Абдулазизхон укаси Субҳонқулихон (1681—1702) фойдасига тахтдан воз кечди. Унинг ўзи Эрондаги Сафавийлар давлати ҳудуди орқали ҳажга боришга қарор қилди[13].

Абдулазизхон адабиётда[edit | edit source]

Абдулазизхон шоир Хуррамийнинг „Ал-Ошиқ рисолаи равзати Хуррамий“ асарининг бош қаҳрамонидир. Асар 1836—1837-йилларда ёзилган бўлиб, Абдулазизхонга бағишланган[14].

Ўлими[edit | edit source]

Абдулазизхон 1683-йилда Маккада ҳаж пайтида вафот этган. У Имомқулихон ва Нодир Муҳаммадхон томонидан бошқа Аштархонийлар ёнига дафн этилган.

Манбалар[edit | edit source]

  1. ↑ Анке фон Кюгелген, Легитимация среднеазиацкой династии мангитов в произведениях их историков (ХВИИИ—ХИХ вв.). Алмати: Дайк-пресс, 2004,c.68-69
  2. ↑ "Абдулазизхон (Аштархоний)" ЎзМЕ. А-ҳарфи[сайт ишламайди] Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил
  3. ↑ Вицен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенниэ в северной и восточной частях Европи и Азии. В 3 т. Т. 1 / пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П. Копанева, Б. Наарден. — Амстердам : Пегасус, 2010
  4. ↑ „Ходжамкули-бек Балхи «ТА’РИХ-И КИПЧАКИ»“. 2013-йил 19-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 12-июл.
  5. ↑ „КИПЧАК-ХАН, ТА’РИХ-И КИПЧАКИ-ПЯТАЯ ДИНАСТИЯ ЗНАМЕНИТЫЕ ХАКАНЫ — ШАЙБАНИДЫ“. 2013-йил 19-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 12-июл.
  6. ↑ Васильев 2014, с. 94.
  7. ↑ Низомиддинов 1966, с. 58-59.
  8. ↑ 8,0 8,1 Низомиддинов 1966, с. 61.
  9. ↑ Алимова 2017, с. 17.
  10. ↑ Азиацкий вестник, издаваэмий Г.Спасским. Январ, Спб., 1825, с.11
  11. ↑ „Ходжамкули-бек Балхи «ТА’РИХ-И КИПЧАКИ»“. 2013-йил 19-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 12-июл.
  12. ↑ „КИПЧАК-ХАН, ТА’РИХ-И КИПЧАКИ-ПЯТАЯ ДИНАСТИЯ ЗНАМЕНИТЫЕ ХАКАНЫ — ШАЙБАНИДЫ“. 2013-йил 19-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 12-июл.
  13. ↑ Вицен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенниэ в северной и восточной частях Европи и Азии. В 3 т. Т. 1 / пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П. Копанева, Б. Наарден. — Амстердам : Пегасус, 2010
  14. ↑ Жуманазар 2017, с. 44.

Адабиётлар[edit | edit source]

Илмий адабиётлар[edit | edit source]

  • Васильев А. Знамя и меч от падишаха. Политические и культурные контакты ханств Центральной Азии и Османской империи (середина ХВИ—начало ХХ вв.), Москва, 2014 — 353 бет. 
  • Низомиддинов И. ХВИ-ХВИИИ асрларда Ўрта Осиё- Ҳиндистон муносабатлари. Тошкент: Ўзбекистон ССР "ФАН" нашриёти, 1966 — 117 бет. 
  • Алимова Р. Ўрта Осиё хонликларининг қўшни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иқтисодий муносабатлари (ХВИ-ХХ аср рус тарихшунослиги ва манбалари асосида), Тошкент, 2017 — 147 бет. 



Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdulazizxon_(Ashtarxoniy)&oldid=3816627"