Jump to content

Аминокислоталар

From Vikipediya
Аминокислоталар

Аминокислоталар — молекуласида амин ва карбоксил гуруҳи бўлган органик бирикмалар, ўсимлик ҳамда ҳайвон оқсилининг асосий элементи ҳисобланади. А- рангсиз, сувда эрувчан кристалл моддалар. 200 та табиий Аминокислоталар ма'лум. Лекин оқсиллар таркибида фақат 20 Аминокислоталар ва уларнинг 2 та амиди учрайди. Қолганлари оқсиллар таркибига кирмайди. Аминокислоталарнинг Д-ёки Л-қаторга тегишлигини Н ва НҲ2 гуруҳнинг углерод атомида қандай жойлашганлиги кўрсатади. Деярли барча табиий А Л-қаторига киради. Д-қаторга мансуб Аминокислоталар табиатда камдан-кам бўлиб, микроорганизмлар таркибида топилган. Анинг Л-формаси ўсимликлар томонидан яхши ўзлаштирилади ва у моддалар алмашинувининг барча жараёнларида қатнашади, лекин Д-формаларини ўсимликлар ўзлаштира олмайди, баъзан улар моддалар алмашинуви жараёнларини тўхтатиб қўяди. Бу организмнинг ферментатив системаси Аминокислоталарнинг Л-қаторига мослашганлигидан дарак беради. Аминокислоталар организмда эркин ҳолда ва оқсиллар ёки бошқа бирикмалар таркибида учрайди. Оқсиллар синтези учун а формали 20 Аминокислоталар- протеиноген Аминокислоталар (лизин, гистидин, аргинин, аспартат кислота, аспарагин, треонин, серин, глутамат кислота, глутамин, пролин, глицин, аланин, систеин, изолейсин, лейсин, метионин, валин, тирозин, фенилаланин ва триптофан)дан фойдаланилади. Оқсиллар таркибида учрайдиган Аминокислоталар эса уларнинг ферментатив ўзгариши натижасида ҳосил бўлади. Айрим Аминокислоталар ҳайвон ва одам организмидан синтезланмайди. Бу алмашинмайдиган аминокислоталардир. Одам организми учун 8 (триптофан, фенилаланин, метио-нин, лизин, валин, треонин, изолейсин ва лейсин) алмашинмайдиган А бор. Ўсимликлар ўзи учун зарур бўлган барча азотли бирикмаларни синтезлаш қобилиятига эга. Аминокислоталар синтези жараёнида аммиакли азот органик бирикмаларга айланади. Ўсимликларда ҳосил бўлган Аминокислоталар узлуксиз алмашиниб туради. Улар асосан, оқсиллар синтези учун сарфла-нади, шунингдек, декарбоксилланиши, азот асослари ва бошқа бирикмалар синтези учун ишлатилиши, аминогруппани ажратиб юбориши, тўлиқ оксидланиши ва организм учун энергия манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кўпчилик Аминокислоталар тиббиётда, чорвачиликда, шунингдек озиқ-овқат ва микробиология саноатида қўлланилади. Ҳозир Аминокислоталардан ўғит сифатида ҳам фойдаланилмоқда.[1]

Аминокислоталар — молекуласида амин (~НҲ2) ва карбоксил (-СООН) гуруҳлари бор органикалик қўшлишлар:

Ҳ2Н-CҲ2-CООҲ (аминсирка кислотаси (глицин))

Барча оқсилларнинг асосий қуриш элементлари аминокислоталар эканлиги кўпдан бери маълум бўлса ҳам, тўла аминокислота таркиби фақат ХХ асрнинг 30-йилларидагина батамом белгиланади. Бунинг сабаби, бир томондан аминокислаталар ҳали яҳши ўрганилмагани, оқсил таркибига қайси аминокислоталар кирганлиги аниқ маълум бўлмаганлиги бўлса, иккинчидан, уларнинг айрим вакилларини сифат ва миқдор анализи усуллари ҳали муккалмал бўлмаганлиги эди. Бу муаммо фақат 40-йилларнинг бошларида қоғоз хромотографияси усули қўлланилиши билан ҳал қилди. Табиатда 300 га яқин аминокислоталар учрайди. Уларнинг ярмидан ортиғи, умуман оқсил таркибига кирмайди, қолган ярмининг кўп қисми ҳам фақат айрим организмларда, баъзилари алоҳида пептидлар таркибида бўлади. Ҳамма организмларда оқсиллар таркибига кирадиган аминокислоталар сони 20 га тенг. Улар протеиноген аминокислоталар деб аталади. Оқсилларнинг биологик функсияси асосан аминокислоталарнинг оқсил молекуласидаги ўрни, яъни уларнинг кетма-кетлиги билан аниқланади

Олиниши:

  • 1. Аминокислоталар оқсилларни гидролизи натижасида олинади.
  • 2. Галагенкислоталарга аммиак таъсир эттириб олиш мумкин.

Физик хоссалари: Аминокислоталар қаттиқ кристалл моддалар бўлиб, сувда яхши эрийди. Кўп аминокислоталар молекулаларида асимметрик углерод атоми бўлганидан улар оптик актив моддалар.

Кимёвий хоссалари: Аминокислоталар — амфотер хусусиятли моддалардир. Улар бифунксионал бирикмалар бўлиб, таркибидаги аминогруппа ҳисобига асосларга хос реаксияларга, карбоксил гуруҳ ҳисобига кислоталарга хос реаксияларга киришади.

Аминокислоталарнинг классификацияси[edit | edit source]

Кимёвий тузулиши бўйича аминокислоталар аминкарбон кислоталар бўлиб, улар таркибида карбоксил — CООҲ ва амино — НҲ2 гуруҳлари мавжуд. Амино группа ҳамда протеиноген аминокислоталарда а-углерод атомида жойлашганлигидан, а-аминокислоталар қаторини ташкил қиладилар. Пептидлар ва, умуман оқсил молекулаларининг аминокислота таркиби ёзилганда, уларнинг номи бошланғич уч ҳарфдан тузилган қисқартмаларидан фойданилади. Масалан: Аланин — Ала, Фенилаланин — Фен.

Номлари ва изомерлари[edit | edit source]

Аминокислотанинг оддий вакили — аминосирка кислотаси НҲ2-СН2-СООН. Аминокислоталарнинг кўпинча шаклланиб кетган тривиалли ном билан, масалан, аминосирка кислотасини глицинлеи номлайди.

Аминокислоталарнинг изомерланиши углероднинг изомерланиши билан ва амин гуруҳининг жойлашиши бўйича аниқланади. Номлаш учун карбоксил гуруҳи бар углерод атомидан бошлаб рақамлайди:

Пептидлар ва, умуман оқсил молекулаларининг аминокислота таркиби ёзилганда, уларнинг номи бошланғич уч ҳарфдан тузилган қисқартмаларидан фойданилади. Масалан: Қуйидаги жадвалдан кўришингиз мумкин.

Глицин Глй Г Глйcине Гли
Аланин Ала А Аланине Ала
Валин Вал В Валине Вал
Изолейцин Иле И Исолеуcине Иле
Лейцин Леу Л Лэуcине Лей
Пролин Про П Пролине Про
Серин Сер С Сэрине Сер
Треонин Тҳр Т Тҳреонине Тре
Цистеин Cйс C Cйстеине Цис
Метионин Мет М Мэтҳионине Мет
Аспарагин кислотаси Асп Д аспарДиc аcид Асп
Аспарагин Асн Н аспарагиНэ Асн
Глутамин кислотаси Глу Э глуЭтамиc аcид Глу
Глутамин Глн Қ Қ-тамине Глн
Лизин Лйс К бефоре Л Лиз
Аргинин Арг Р аРгинине Арг
Гистидин Ҳис Ҳ Ҳистидине Гис
Фенилаланин Пҳе Ф Фэнйлаланине Фен
Тирозин Тйр Й тЙросине Тир
Триптофан Трп W тWо рингс Три

Манбалар[edit | edit source]

Манбалар[edit | edit source]

  1. ЎзМЕ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил