Jump to content

Қуёш туриши

From Vikipediya

Қуёш туриши (қадимги русча номи: қуёш айланиши) — астрономик ҳодиса бўлиб, унда Қуёш пешин вақтида уфқ устида ўзининг максимал (ёзги қуёш туриши) ёки минимал баландлигида (қишки қуёш туриши)[1][2] туради. Қуёш туриши ҳодисаси вақтида у Ер экваторига нисбатан шимолга ёки жанубга максимал оғиш нуқтасига етади. „Қуёш туриши“ атамасининг бевосита келиб чиқиши ушбу ҳодиса пайтида кундузги Қуёшнинг уфқдан ҳисобланадиган баландлиги деярли бир неча кун давомида ўзгармай қолиши билан боғлиқ — бу вақтда Қуёш „бир жойда тургандек“ туюлади[3]. Қуёш туриши „қуёш айланиши“ деб ҳам аталади, чунки ундан кейин Қуёшнинг пешиндаги баландлиги тескари йўналишда ўзгара бошлайди (ошган бўлса — пасая бошлайди, пасайган бўлса — ошиш кузатилади).

Қуёш туриши йилда икки марта — 20-21-июн ва 21-22-декабр кунлари содир бўлади. Ёзги қуёш туриши энг узун кун ва энг қисқа тунда, қишки қуёш туриши эса аксинча, йилнинг бошқа кунларига нисбатан энг қисқа куни ва энг узун тунида кузатилади (қутблар бундан мустасно). Ўрта кенгликларда қуёш туриши кузатиладиган кунлар баҳордан ёзга ва куздан қишга астрономик ўтиш саналарига тўғри келади[⇨].

Кўплаб халқларнинг маданияти ва мифологиясида қишки ва ёзги қуёш туришининг мистик маъноси мавжуд, бу халқлар турли байрамлар ва маросимларни шу кунга тўғрилашади[⇨].

Астрономик маълумотнома[edit | edit source]

Ернинг ёзги қуёш туриши (чапда), қишки қуёш туриши (ўнгда), кузги тенгкунлик (олдинда) ва баҳорги тенгкунлик (орқада) вақтидаги ҳолати.
Июн ойидаги (ёзги) қуёш туриши. Кун узунликлари турлича бўлган Ер ҳудудлари ранглар билан кўрсатилган(шимолий ярим шар тепада)

Ҳозирги вақтда (2010-2025) УТC бўйича (бошқа вақт зоналарида қиш ва ёзги қуёш туриши саналари бир суткага фарқ қилиши мумкин: Гринвичдан шарққа томон сана бир кунга кўпроқ бўлади, Гринвичдан ғарбга томон эса бир кунга камроқ) шимолий яримшарда қишки қуёш туриши 21-декабрда ёки (кабиса йилларидан олдин) 22-декабрда, ёзги қуёш туриши 20-июнда (кабиса йилида) ёки 21-июнда содир бўлади. Жанубий яримшарда эса аксинча, декабрдаги қуёш туриши ёзга, июн ойидагиси эса қишга тўғри келади[4].

Қишки қуёш туриши — тегишли яримшарда йилнинг энг қисқа куни ҳисобланади (энг узун тун билан) (қутб бундан мустасно, у ерда йилнинг ягона кечаси ярим йил давом этади, қишки қуёш туриши — қутб кечасининг ўртасига тўгри келади). Ёзги қуёш туриши тегишли яримшарда йилнинг энг узун куни (энг қисқа тун билан) ҳисобланади (қутб минтақасидан ташқари, бу ерда йилнинг ягона ёруғ куни ярим йил давом этади ва ёзги қуёш туриши қутб кунининг ўртасига тўғри келади).

Ўрта кенгликларда, астрономик қиш ва баҳорда, Қуёш тушда бўлган нуқта (аниқроғи, ҳақиқий тушда) ҳар куни уфқдан баландга кўтарилиб бораверади, ёзги қуёш туриши кунида „тўхтайди“ ва ўз ҳаракатини тескари томонга ўзгартиради. Шундан кейин ҳар куни борган сайин пастга тушади ва охир-оқибат қишки қуёш туриши вақтида „тўхтайди“, сўнг яна кўтарила бошлайди.

Кабиса йилининг силжиши туфайли қуёш туриши санаси турли йилларда1-2 кунга фарқ қилиши мумкин. Одатда қишки қуёш туришининг бошланиши астрономик қишнинг бошланиши сифатида қабул қилинади, ёзги қуёш туриши эса астрономик ёзнинг бошланишига тўғри келади, бу астрономик баҳор ёки кузнинг бошланиши — баҳорги ва кузги тенгкунликни танлаш натижасидир[5]. Қуёшнинг қуёш туриши вақтидаги астрономик давомийлиги 90 ° ва 270 ° ни ташкил қилади.

Қуёш туришидан бир неча кун олдинги ва бир неча кун кейинги вақт давомида Қуёш қиялигини деярли ўзгартирмайди, унинг осмондаги пешин вақти баландлиги ҳам деярли ўзгармайди (баландлик йил давомида синусоидларнинг қўнғироқсимон чўққисига яқин бўлган тартиб бўйича ўзгаради); қуёш туришининг номи ҳам мана шундан келиб чиққан. Тенгкунлик саналари яқинлашганда эса аксинча — Қуёш қиялигининг ўзгариш тезлиги катта бўлади (кунига ~ 24 бурчак дақиқаси), чунки бу горизонтал ўқнинг (вақт) синусоид билан кесишган нуқталарига тўғри келади. Қуёшнинг ҳар икки қуёш туриши вақтидаги баландликларини кузатиш натижасида эклиптика текислигининг осмон экватори текислигига мойиллигини аниқлаш мумкин[6].

Нуқталарнинг белгиланиши[edit | edit source]

Қишки ва ёзги қуёш туришининг нуқталари Гиппарх давридаги юлдуз туркумларига мос келадиган бурж[7] белгилари билан кўрсатилади: қишки қуёш туриши — Тоғ эчкиси (♑) белгиси билан, ёзги қуёш туриши — Саратон белгиси билан(♋)[8] ифодаланади. Тенгкунликдан аввал ушбу нуқталар силжиган ва ҳозирги вақтда Ёй ҳамда Бузоқ юлдуз туркумларида жойлашган, ёзги қуёш туриши нуқтаси эса яқинда — 1988-йилнинг куз фаслида Эгизаклар юлдуз туркумидан Бузоқ юлдуз туркумига кўчиб ўтган[9].

Халқлар маданияти ва мифологиясида[edit | edit source]

Қишки қуёш туришининг энг машҳур ва анъанавий номларидан бири — Ёл ҳисобланади. Иван Купала (Иванов куни, Купала кечаси) — ёзги қуёш туришига бағишланганШарқий славянларнинг халқ байрами ва табиатдаги гуллаш даврининг авж палласи — 24-июнда нишонланадиган байрам. Ушбу байрам вақти-вақти билан христианларнинг Даракчи Иоанн туғилиши байрамига тўғри келади. Тақвимлар сиклида Рождествога (Коляда) нисбатан симметрикдир.

Яна қаранг[edit | edit source]

Манбалар[edit | edit source]

  1. „День зимнего солнцестояния“ (ру). РИА Новости. 2020-йил 29-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 11-декабр.
  2. „День летнего солнцестояния“ (ру). РИА Новости. 2021-йил 16-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 11-декабр.
  3. Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  4. Аустралиан Алманаc, Сйдней, 1864 — 1 бет. 
  5. В Англии период времени летнего солнцестояния считается серединой лета — эн:Солстиcе(ингл.); с астрономической точки зрения тоже целесообразно считать эти временные точки за середины соответствующих времён года — Кузнецов А. Моменты начала астрономических времён года: взгляд по-новому // Небосвод. — 2006. — № 3. — С.27
  6. Г. Е.Куртик, Г. П. Матвиевская „Птолемей и его астрономический труд“,. Альмагест. М.: Наука, 1998 — 435 бет. ИСБН 5-02-015167-Х. 
  7. Левитан Е. Редкое астрономическое явление // Наука и жизнь. — 1988. — Андоза:Библиографик қисқартма. — Андоза:Библиографик қисқартма.
  8. Цесевич В. П.. Что и как наблюдать на небе, 6-е изд, Наука, 1984 — 48—49 бет. 
  9. Ширяев А. А. О смещении точек равноденствий и солнцестояний // Астрономический календарь на 1988 год : Справочное издание. — {{[[Андоза:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}: Наука, 1987. — Андоза:Библиографик қисқартма. — ИССН 0132-4063.

Адабиётлар[edit | edit source]

  • Солнсестояниэ // Болшая совецкая энсиклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-э изд. — М. : Совецкая энсиклопедия, 1969—1978.
  • Солнсестояния // Энсиклопедический словар Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Куликов С. Нит времён. Малая энсиклопедия календаря с заметками на полях газет. — М.: Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1991. — С. 208. — 288 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-02-014563-7.
  • Климишин И. А. Смена времён года // Календар и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1990. — С. 36—39. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.

Ҳаволалар[edit | edit source]