Туркий халқлар
Туркий эллар Туркий тилларда сўзлашувчи, шимолий ва марказий Евроосиёда яшовчи халқлар гуруҳидир. Бу халқлар у ёки бу даражада умумийлашган маданият ва анъаналарга эга. Туркий халқлар тайинли бир ирққа тегишли эмас, уларни боғловчи унсур асосан этногенезларида жой олган Турк уруғлари ва тилларидир.
Мамлакатлар
[edit | edit source]Давлат | Аҳолиси ичида Туркий халқлар сони |
---|---|
Дунё Бўйича | 300+ миллион |
Туркия | 70.000.000 |
Ўзбекистон | 37.100.000 |
Эрон | 20-30 миллион |
Хитой | 15-30 миллион |
Россия | 15.000.000 |
Қозоғистон | 19 967 964 |
Озарбайжон | 10,353,296 |
Туркманистон | 6.800.000 |
Европа Иттифоқи Европа Иттифоқи || 7.000.000 | |
Қирғизистон | 6.975.000 |
Афғонистон | 5.500.000 |
Ироқ | 3.000.000 |
Тожикистон | 1.500.000 |
АҚШ | 1.000.000+ |
Украина | 400.000 |
Молдова | 200.000 |
Монголия | 150.000 |
Австралия | 100.000 |
Бирлашган Қироллик | 50.000 |
Канада | 100.000 |
Аргентина | 1.000 |
Туркийлар Дини | Асосан Ислом, қолганлар Тангричилик, христиан, буддист, Шомонлик, ламаизм ва бошқа динларга эътиқод қилувчилардир. |
Тарихи
[edit | edit source]Турк, туркийлар — жаҳондаги туркий тиллардада сўзлашувчи халқларга нисбатан ишлатиладиган ном. Турк сўзи бақувват, баркамол, одиллик каби маъноларни англатади, деган фикрлар мавжуд. Қадимги турклар генетик ва фенотипик жиҳатдан Шарқий осиёликлар ва сибирликлар билан чамбарчас бог'лиқ эди. Туркий халқлар мо'г'уллар ва корейслар билан алоҳида яқин муносабатда бо'лиши мумкин.[1][2][3][4][5][6]
Бир неча минг йилликлар давомида туркий қабилалар кўп марта бирлашган ва парчаланганлиги туфайли уларнинг қабилавий таркиби ўзгариб турган.
Мил. ав 2-асрдан — мил. 3-асргача бўлган даврда турклар Ҳун хоқонлиги таркибида бўлганлиги сабабли Хитой манбаларида шюнну, ҳунну деб ҳам аталган. Мазкур хоқонлик емирилгандан кейинги 300 йилга яқин давр давомида хитойлар туркларни тиекле (замонавий тилда теле) деб аташган.
6-асрда туркларда бўлган Ашина авлоди кучайиб, Турк хоқонлиги барпо этган. Хитой манбаларига кўра, 9-асрда тилга олинадиган турк қабилалари 58 та ном билан ажратилган. Шулардан 22 таси уйғур (иттифоқчилар) деб номланган. Уйғур хоқонлиги тугатилганидан сўнг буларнинг катта бир қисми Туркистон ҳудудида жойлашган (қаранг Турк). Туркия олимлари асарларида турк қабиласи кўктурк деб хам аталади. Тадқиқотларга кўра, кўктурк сўзи тангрига, яъни осмонга ишонган турклар, баландлик турклари, кўк бўри тотеми бўлган турклар каби маъноларни англатган. Марказий Осиёда турк топоним, этноним, гидроним сифатида кўплаб учрайди.
Ҳозирги давр
[edit | edit source]Туркий аҳоли сони тахминан 200-250 миллион нафарга етган.[8] Шулардан 70 миллиони Туркия туркларидир. Ҳозирда олтита мустақил туркий давлат мавжуд:
Яна қаранг
[edit | edit source]Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Дамгаард, П. Б.; эт ал. (9-май 2018-йил). "137 анcиэнт ҳуман геномес фром аcросс тҳе Эурасиан степпес". Натуре. Натуре Ресеарч. 557 (7705): 369–373. Бибcоде:2018Натур.557..369Д. дои:10.1038/с41586-018-0094-2. ПМИД 29743675. С2CИД 13670282.
- ↑ Учияма, Жунзо; Гиллам, Ж. Чристопҳер; Савелев, Алехандер; Нинг, Чао (2020). "Популатионс дйнамиcс ин Нортҳерн Эурасиан форесц: а лонг-терм перспеcтиве фром Нортҳеаст Асиа". Эволутионарй Ҳуман Сcиэнcес. 2. дои:10.1017/эҳс.2020.11. ҳдл:21.11116/0000-0007-7733-А. ИССН 2513-843Х. С2CИД 219470000.
- ↑ ; Мичал БиранМонголс, Туркс, анд Отҳерс: Эурасиан Номадс анд тҳе Седентарй Wорлд. Брилл, 2005 — 222–223 бет. ИСБН 978-90-04-14096-7. : "Оне оф тҳе иссуэс тҳат мост оccупиэд тҳе травелерс wас тҳе пҳйсиогномй оф тҳе Туркс.120 Ботҳ менталлй анд пҳйсиcаллй, Туркс аппеаред то тҳе Араб аутҳорс ас верй дифферент фром тҳемселвес.121 Тҳе шапе оф тҳесе “броад фаcед пеопле wитҳ смалл эес” анд тҳеир пҳйсиқуэ импрессед тҳе травелерс cроссинг тҳе Эурасиан ландс." "Аccординг то тҳис эхпланатион: Беcаусе оф тҳе Туркс’ дистанcе фром тҳе cоурсе оф тҳе сун анд фром тҳе сун’с рисинг анд десcендинг, тҳе сноw ин тҳеир ландс ис абундант анд cолднесс анд ҳумидитй доминате ит. Тҳис cаусед тҳе бодиэс оф тҳис ланд’с инҳабитанц то беcоме меллоw анд тҳеир эпидермис тҳиcк.124 Тҳеир слеэк ҳаир ис спаре анд иц cолоур ис пале wитҳ ан инcлинатион то ред. Дуэ то тҳе cолд wеатҳер оф тҳеир сурроундингс, cолднесс доминатес тҳеир темпер. Ин эффеcт, тҳе cолд cлимате бреэдс абундант флеш. Тҳе арcтиc температуре cомпрессес тҳе ҳеат анд макес ит висибле. Тҳис гивес тҳем тҳеир пинк скин. Ит ис нотиcеабле амонг тҳе пеопле wҳо ҳаве булкй бодиэс анд пале cолоур. Wҳилст а чиллй wинд ҳиц тҳем, тҳеир фаcес, липс, фингерс анд легс беcаме ред. Тҳис ис беcаусе wҳиле тҳей wере wарм тҳеир блоод эхпандед, анд тҳен тҳе cолд температуре cаусед ит то амасс."
- ↑ Леэ & Куанг (2017) "А Cомпаративе Аналйсис оф Чинесе Ҳисториcал Соурcес анд Й-ДНА Студиэс wитҳ Регард то тҳе Эарлй анд Медиэвал Туркиc Пеоплес", Иннер Асиа 19. п. 207-208 оф 197-239
- ↑ Андрé Wинк. Ал-Ҳинд: Тҳе Славиc Кингс анд тҳе Исламиc cонқуэст, 11тҳ–13тҳ cентуриэс. БРИЛЛ, 2002 — 69– бет. ИСБН 978-0-391-04174-5.
- ↑ Бабаяр, Гайбулла (2013). „Тҳе Империал Титлес он тҳе Cоинс оф тҳе Wестерн Туркиc Қагҳанате“. Ҳисторй оф Cентрал Асиа ин Модерн Медиэвал Студиэс. Ташкент: Янги Нашр. 331-бет.
- ↑ Учияма, Жунзо; Гиллам, Ж. Чристопҳер; Савелев, Алехандер; Нинг, Чао (2020). „Популатионс дйнамиcс ин Нортҳерн Эурасиан форесц: а лонг-терм перспеcтиве фром Нортҳеаст Асиа“. Эволутионарй Ҳуман Сcиэнcес (инглизча). 2-жилд. дои:10.1017/эҳс.2020.11. ҳдл:21.11116/0000-0007-7733-А. ИССН 2513-843Х. С2CИД 219470000.
- ↑ архив нусхаси, 2018-12-08да асл нусхадан архивланди, қаралди: 2007-09-25
Ҳаволалар
[edit | edit source]- Орҳун Язмаларı (Wайбаcк Мачине сайтида 2012-04-11 санасида архивл��нган)
- Орҳун Билге Тонюкук Ташı[сайт ишламайди]
Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. |
Бу андозани аниқроғига алмаштириш керак. |