Ispaniya

Ispaniya - parlamentli monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1978-jıl 6-dekabrdegi milliy referendumda maqullanǵan, sol jılı 29-dekabrden kúshke kirgen.

Ispaniya subtropikalıq regionda. Jaǵa sızıǵınıń uzınlıǵı atawlar menen birge 5 mıń km den kóbirek. Ispaniya aymaǵınıń kópshilik bólegi plato, ortasha biyikliktegi dizbekler, tegistawlıqlar hám oypatlıqlardan ibarat. Platolardıń biyikligi arqa-batısta 800-1000 m, qubla-shıǵısta 500-600 m. Olar arasında qubla-batıstan arqa-shıǵısqa jónelgen Oraylıq Kordilyera taw dizbekleri bar. Ispaniyanıń arqa-batısında Galisiya massivi hám Leon tawları, Biskay qoltıǵı jaǵasında Kantabriya tawları bar. Olar shıǵısta Pireney tawlarına baylanısıp ketedi. Qubla hám qubla-shıǵısında Andalusiya tawları, qubla-batısında Andalusiya oypatlıǵı bar. Syerra-Nevada dizbegindegi Mulasen tawı (3478 m) Ispaniyadaǵı eń biyik taw bolıp tabıladı. Ispaniyada uran, mıs, sınap, qorǵasın, temir, volfram, qalay, altın, gúmis, margimush, marganets kánleri bar. Taskómir, kaliy duzı, kaolin, apatit ta qazıp alınadı. Íqlımı arqa hám arqa-batısında ortasha okean ıqlımı, qısı jumsaq, jazı jıllı. Jıllıq ortasha jawın 1000-2000 mm. Jaǵada yanvardıń ortasha temperaturası 7-9°, iyuldiki 18-20°. Mámlekettiń qalǵan bóleginde Orta teńizge tán subtropikalıq ıqlım, jazı qurǵaq, ıssı, qısı jumsaq, jawın kóp jawadı. Yanvardıń ortasha temperaturası Meseta platosında 4-5°, qublasında 12-13°, iyuldiki 23-29°. Ispaniyanıń orayı, shıǵısı hám qubla-shıǵısında jawın kem (300-500 mm).

Dáryaları, tiykarınan, jawınnan toyınadı, jazda júdá sayızlanıp qaladı. Tek arqa hám arqa-batısındaǵı dáryalar jıl boyı suwlı. Iri dáryaları: Taxo, Ebro, Gvadalkvivir, Duero, Gvadiana hám basqalar. Olardan energiya alıwda hám suwǵarıwda paydalanıladı. Ispaniyanıń arqa hám arqa-batısındaǵı taw-orman qońır topıraqlarda qara qayın, emen, kashtan ormanları, taw janbawırlarındaǵı taw podzol topıraqlarında qaraǵay ormanları bar. Pireney tawlarında 2000 m den biyikte otlaq regionları jaylasqan. Ispaniyanıń qalǵan bóleginde mudam jasıl emenler, qaraǵay, sárwi, kashtan, zereń, lipa hám basqalar ósedi. Ispaniyanıń eń shet qublasında palmazarlar ushıraydı. Haywanlardan túlki, suvsar, qońır ayıw, porsıq, taw eshkisi, serna, viverra, qoyan, kirptiken bar. Gibraltar átirapında makaka meshin (Evropada tek bul jerde) ushıraydı. Quslardıń 400 ge jaqın túri bar. Jer bawırlawshılar kóp. Tunets, sardina, treska balıqları hám teńiz jániwarları awlanadı. Az ushıraytuǵın haywanlar hám tábiyiy landshafttı saqlaw maqsetinde bir neshe milliy baǵ hám qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Ayguestortes-i-Lago-SanMaurisio, Kovadonza, Ordesa hám basqalar.

Xalqınıń 3/4 bólegi ispanlar, qalǵanları - katalonlar, galisiylar, basklar hám basqalar. Rásmiy tili - ispan tili. Kópshilik dinge sıyınıwshılar - katolikler. Xalıqtıń 78,4% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Madrid, Barselona, Valensiya, Sevilya, Saragosa, Bilbao, Malaga.

Ispaniya aymaǵında adam tómen paleolit dáwirinen jasaydı. Leridadan Kadisqa shekem bolǵan aymaqlarda mezolitqa tiyisli jartas súwretleri kóp tabılǵan. Eramızǵa shekemgi VII ásirden Ispaniyanıń qubla hám shıǵıs jaǵa boyları finikiyalıqlar hám grekler tárepinen ózlestirip baslanǵan. Eramızǵa shekemgi 700-500-jıllarda Orta teńiz jaǵasında iberlar mádeniyatı payda boldı. Eramızǵa shekemgi V-III ásirlerde Pireney yarım ataw arqalı kelgen kelpiarnmt iberlar menen qosılıp ketiwi nátiyjesinde kelipiberlar qáliplesken. Eramızǵa shekemgi III ásir aqırlarında Ispaniya aymaǵınıń kóp bólegi Karfagen qol astına ótti. Eramızǵa shekemgi II ásir basına kelip rimlikler karfagenliklerdi qısıp shıǵardı. Eramızǵa shekemgi 197-jılda Rim Ispaniya aymaǵın 2 wálayat (Jaqın Ispaniya hám Uzaq Ispaniya) qa bólip jiberdi. Eramızdıń 409-jıl Ispaniyaǵa alanlar, svev hám vandallar, 418-jıldan vestgotlar kirip kele basladı. 711-718-jıllarda Pireney yarım atawdıń derlik hámmesin arablar basıp alıp, 756-jıl ǵárezsiz mámleket - Kordova ámirligin, 929-jılda bolsa Kordova xalifalıǵın dúzdi. Kordovada suwǵarılatuǵın dıyqanshılıq payda boldı, ónermentshilik, sawda-satıq, pán hám mádeniyat ósti. 1031-jıl xalifalıq bir neshe ámirlikke bólindi. VIII ásirden baslap mavrlar qol astında bolǵan jerlerdi ispanlar qaytarıp ala basladı (Rekonkista dáwiri). Rekonkista dáwirinde Kastiliya hám Aragon korollikleri payda boldı (XI ásir). XII ásirde dvoryanlar, ruwxaniyler, qalalıqlar hám joqarı siyasiy topar dıyqanlardan ibarat korteslar payda boldı. Olar korol hákimiyatın sheklep turdı.

1479-jıl Aragon menen Kastiliya arasında dúzilgen dinastiya awqamı (aragonlik Ferdinand penen kastiliyalıq Izabellanıń 1469-jılǵı nekesi) nátiyjesinde Ispaniya birden-bir mámleketke aylandı. 1480-jıl absolyutizm quralı esaplanǵan inkviziciya engizilip, mavr hám evreyler (tiykarınan, dıyqanlar, ónermentler, sawdagerler) mámleketten quwıldı. 1504-jıl Ispaniyaǵa Neapol korolligi (Qubla Italiya) hám Siciliya qosıp alındı. Ispaniya 1494-1559-jıllarda Italiyaǵa qarsı urıslarda Arqa hám Orta Italiyanıń qatar jerlerin basıp aldı. Karl I diń taxtqa otırıwı (1516) menen Ispaniyada Gabsburglar dinastiyası húkim súre basladı. Sol jılı Ispaniyaǵa Niderlandiya qosıp alındı.

XVI ásirdiń 1-yarımında Ispaniya Oraylıq hám Qubla Amerikanıń kóp bólegin, Filipp II dáwirinde Filippin atawları (1563-1573) n basıp aldı hám Portugaliya (1581) nı ózine qostı. Ispaniya koroli Karl I Gabsburg „Múqaddes Rim imperiyası“ nıń koroli bolǵan soń, Karl V atın aldı. Bul waqıtta Ispaniya Evropanıń siyasiy reakciya orayına aylandı. Ispaniyaǵa ǵárezli bolǵan Niderlandiyada 1566-jıl revolyuciya baslandı. 1581-jıl Birlesken wálayatlar respublikasınıń dúziliwi menen Arqa Niderlandiya Ispaniyadan ajıralıp shıqtı. Ispaniya XVI-XVII ásirlerde Angliya menen urısıp, teńizdegi abıroyınan ayırıldı („Jeńilmes armada“ - ispan flotınıń 1588-jıldaǵı baxıtsız hádiysesi buǵan jol ashtı). Otız jıllıq urıs (1618-1648), Franciya hám de Angliya menen bolǵan urıslar nátiyjesinde dúzilgen Vestfaliya (1648), Pireney (1659), Axen (1668) hám Nimvegen (1678) pitimlerine qaray, Ispaniya Evropada gegemonlik qılıw huqıqınan ayırıldı. Gabsburglardıń sońǵı wákili Karl II ólimi (1700) hám ispan taxtınıń Burbonlarǵa ótiwi múnásibeti menen ispan miyrası ushın Evropada urıs (1701-1714) baslandı. Nátiyjede Ispaniya Italiya, Qubla Niderlandiya hám Gibraltardaǵı jerlerinen ajıraldı. Karl III dáwiri (1759-1788) nde bilimli absolyutizm ruwxındaǵı reforma ótkerildi.

1808-jıl Franciya Ispaniyanı basıp alıwǵa kiristi. Ispan xalqınıń basqınshılarǵa qarsı milliy háreketi birinshi ispan revolyuciyası menen qosılıp ketti (1808-1814). Ispaniyada baslanǵan milliy azatlıq urısları Amerikadaǵı ispan koloniyalarında azatlıq háreketiniń (1810 -1826) kúsheyiwine túrtki boldı. Nátiyjede bir qansha koloniyalar ǵárezsizlikke eristi. Napoleon I jeńilgennen soń, Burbonlar taxttı qayta iyelep, absolyutizmdi tikledi. 1820-jıl kóterilis kóterilip, ol revolyuciyaǵa aylandı. Revolyuciya 1823-jıl Múqaddes Awqam tárepinen bastırıldı. 1834-1843-jıllarda jumısshılar háreketi háwij aldı hám utopik socializm ideyaları tarqala basladı. 1868-jıl baslanǵan revolyuciya nátiyjesinde respublika ornatıldı (1873). Respublika tárepdarları arasında awızbirshilik joq ekenligi aqıbetinde demokratiyalıq kúshler jeńiliske ushırap, Burbonlar dinastiyası qayta tiklendi (1874). Ispaniya-Amerika urısı (1898) nda Ispaniya jeńiliske ushırap, Kuba, Puertoriko, Guam hám Filippinnen ayırıldı, ispan monarxiyası hálsizlendi. Respublika tárepdarları aktivlesti hám jumısshılar háreketi háwij aldı. Birinshi jáhán urısı jıllarında Ispaniya biytárep turdı. 1921-jıl ispan áskerleri Marokashta jeńiliske ushıraǵannan keyin, monarxiya daǵdarısı jáne de kúsheydi. Shoshıp qalǵan reakciya 1923-jıl sentyabrde áskeriy tónkerilis etip, general M. Primo de Rivera áskeriy hákimiyatın ornattı. 1931-jıl 14-sentyabrde baslanǵan revolyuciya nátiyjesinde respublika daǵaza etildi. 1936-1939-jıllardaǵı milliy-revolyuciyalıq urısta demokratiyalıq kúshler jeńiliske ushırap, respublika awdarılǵannan soń, general F. Frankonıń fashist diktaturası (1939-1975) ornatıldı. Respublika dáwiri nızamları biykar etildi, fashistlerdiń Ispaniya falangasi dep atalǵan partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar tarqatıp jiberildi, revolyuciyashılar repressiyaǵa ushıradı, klasslıq kásiplik awqamları tamamlanıldı. Yarım millionǵa jaqın ispanlar shet elge qashtı.

Ekinshi jáhán urısında Ispaniya biytáreplik járiyalaǵan bolsa da, Germaniya hám Italiyaǵa járdem berdi, frontqa „zangori diviziyasi“ n jiberdi. 1959-jılda Franko diktaturasına qarsı tınısh jol menen gúresiw ushın Milliy antifashist frontı dúzile basladı. Fashizmge qarsı kúshler birlesti. 1962-jılda Myunxen (GFR) de ispanlar ulıwma demokratiyalıq konferenciyası ótkerildi, 26 wálayatta ulıwma ıs taslawlar boldı, „vertikal sindikatlar“ ǵa qarama-qarsı jumısshı komissiyaları (kásiplik awqamları) dúzildi. 1962-1963-jıllardaǵı sociallıq krizis diktaturası az-kem „erkinlikler beriw“ siyasatına ótiwge májbúr etti, biraq ol oppoziciya kúshlerin jónge sala almadı. 1971-jıl oppoziciya kúshleri birgelikte háreket etiw haqqında kelisimge qol qoydı. 1975-jılda F. Franko óliminen keyin patsha Xuan Karlos I mámleket baslıǵı boldı. 1976-jıldan kópshilik siyasiy partiya hám kásiplik awqamları ashıq iskerlik kórsete basladı. 1977-jıl Ispaniyada 1936-jıldan keyingi birinshi parlament saylawı boldı. Onda 100 partiya hám 18 koaliciya qatnastı.

Ispaniya 1956-jılda Arqa Marokash, 1968-jılda Ekvatorial Gvineya, 1976-jılda Batıs Sahraı Kabir sıyaqlı koloniyalarınan ayırıldı. 1982, 1986, 1989 hám 1993-jıllardaǵı parlament saylawlarında socialistlik jumısshı partiyası jeńdi. 1996 hám 2000-jılǵı saylawda bolsa Xalıq partiyası salıstırmalı kópshilik dawıs alıp, húkimetti dúziw huqıqın qolǵa kirgizdi. Ispaniya - 1955-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 12-oktyabr - Ispan Milleti Kúni (1492). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 17-martta ornatqan.

Ispaniyada 500 den kóbirek siyasiy partiya hám jámiyetlik shólkem dizimge alınǵan. Tiykarǵı partiyaları: Xalıq partiyası (1989-jıl yanvarǵa shekem Xalıq awqamı), 1976-jılda dúzilgen; Ispaniya socialistlik jumısshı partiyası, 1879-jılda dúzilgen; Ispaniya kommunistlik partiyası, 1920-jılda dúzilgen; Basklardıń millet partiyası, 1993-jılda dúzilgen; Kataloniya demokratiyalıq konvergenciyası, 1974-jılda tiykar salınǵan; Valensiya awqamı. Kásiplik awqam birlespeleri: Miynetkeshler ulıwma awqamı, 1888-jılda dúzilgen; Jumısshılar kásiplik awqam birlespesi, 1960-jılda tiykar salınǵan; Jumısshı komissiyaları, 1956-jılda dúzilgen.

Ispaniya industrial-agrar mámleket. Sanaat islep shıǵarıw kólemi tárepinen Batıs Evropada 5-orında, rawajlanǵan mámleketler arasında 8-orında turadı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 23%, awıl xojalıǵınıń úlesi 3,5%, xizmet kórsetiw salasınıń úlesi bolsa 60% ten artadı. Ayırım subtropikalıq hám baǵshılıq ónimlerin jetistiriw hám eksport qılıwda dúnyada aldınǵı orınlarda turadı. Sanaatında awır sanaat jetekshi orında turadı. Mashinasazlıq, avtomobil hám kemasazlıq, stanoksazlıq, elektrotexnika, ximiya sanaatı oǵada rawajlanǵan. Sanaattıń eń áyyemgi tarmaǵı - toqımashılıq da rawajlanǵan. Elektron sanaatı tez pát penen rawajlanbaqta. Biraq kánshilik hám metallurgiya tarmaqlarındaǵı islep shıǵarıw qısqarıp barmaqta. 100 túrdegi paydalı qazılmalardan 16 sı qayta islenedi. Pirit, sınap, temir, qorǵasın-rux, uran káni hám taskómir qazıp alınadı. Qazıp alınatuǵın neft Ispaniyanıń zárúriyatınıń 10% in qandıradı. Tiykarǵı kemasazlıq kárxanaları Bilbao, Kartaxena, Barselonada, avtozavodlar Madrid, Barselona, Valyadolid, Vigo qalalarında, qara metallurgiya kárxanaları Biskayya, Santander, Asturiya, Valensiya wálayatlarında, reńli metallurgiya Kordova, Xaen, Mursiya, Ovyedo, Santander, Gipuskoa, Biskayya wálayatlarında, shetten keltirilgen neftti qayta isleytuǵın kárxanalar Lakorunya, SantaKrus-de-Tenerife, Eskombre-ras hám basqa port qalalarında, vinoshılıq sanaatı Kataloniya, Aragon, Andalusiya hám Jańa Kastiliya wálayatlarında jaylasqan. Jılına 155,7 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Elektr energiya, tiykarınan, GES larda payda etiledi. 3 AES bar. Janılǵı deficitligi alternativ energiya dáreklerin izlewdi talap etedi. Quyash hám geotermal stanciyalardan keń kólemde paydalanıladı. Tiykarǵı sanaat orayları - Barselona, Madrid, Bilbao, Ovyedo.

Tiykarǵı tarmaq dıyqanshılıq, awıl xojalıǵı ónimi bahasınıń yarımına jaqını onıń úlesine tuwrı keledi. Mámleket maydanınıń 71% inde dıyqanshılıq etiledi. Ispaniyada vino (dúnyada 3-orın) tayarlanadı, citrus miyweler (apelsin ónimi boyınsha Evropada 1-orın, jılına 3 mln. tonna), biyday (egin maydanınıń 20%), salı (dúnyada eń joqarı hasıldarlıq: ga dan 60-70 centner), badam, temeki, paxta, qant láblebi, palız eginleri (egin maydanınıń 69%), ayǵabaǵar jetistiriledi. Joqarı túr zeytun mayı óndiriste dúnyada 1-orında turadı (jılına 400 mıń tonnadan zıyat). Shárwashılıq jaqsı rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, eshki, qoy baǵıladı. Balıq hám teńiz jániwarların tutıw hám de qayta islewde dúnyadaǵı onlıqqa kiredi.

Ispaniyada temirjollardıń ulıwma uzınlıǵı - 14 378 km, avtomobil jolları uzınlıǵı - 324 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Kartaxena, Barselona, Bilbalo, Santa-Krusde-Tenerife. Madrid hám Barselona qalalarındaǵı aeroportlar mámlekettegi eń iri aeroportlar bolıp tabıladı. Shetke mashinasazlıq (keme hám avtomobiller), awıl xojalıǵı hám azıq-awqat sanaatı ónimlerin (citrus miyweler, mıywe-palız eginleri konservaları, vino, zeytun mayı) shıǵaradı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Evropa Awqamı mámleketleri (import - 56%, eksport - 66%), AQSh (import - 8% hám eksport 9,2%), Jaqın Shıǵıs mámleketleri (8,6% hám 8,1%), Latın Amerikası mámleketleri (6,1% hám 4,2%). Shet el turizmi - áhmiyetli dáramat dáregi. Hár jılı Ispaniyaǵa 52 mln. turist kelip ketedi, bul taraw 20 mlrd. dollarǵa shekem dáramat beredi (AQSh tan keyin 2-orın). Turistlerge 6 mln. adam xızmet etedi. Pul birligi - yevro.

Mámleket emlew mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Kóplegen shıpakerler menshikli qabılxanalar ashqan. Joqarı oqıw orınlarınıń 19 fakulteti shıpakerler tayarlaydı. Mámlekette, ásirese, onıń teńiz jaǵasında kurortlar kóp. Olardıń eń áhmiyetlileri: San-Sebastyan, Valensiya, Barselona.

6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın 8 jıllıq májbúriy tálim engizilgen. 4 jıllıq baslanǵısh, 7 jıllıq orta mektepler bar. Kúsheytirilgen taypadaǵı óner-texnika hám kommerciya mektepleri isleydi. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları 3 jıllıq pedagogika bilim orınlarında, orta mektep oqıtıwshıları universitetlerde tayarlanadı. Mámlekette 35 mámleket universiteti, 4 katolik universitet, 3 politexnika institutı bar. Eń irileri: Salamanka (1218), Barselona (1430), Sevilya (1502), Madrid (1508) universitetleri, Sırtqı tálim universiteti (1972), Bilbao universiteti (1968), Valensiyadaǵı Politexnika universiteti, Santyago-dekompostela qalasındaǵı universitet. Mámlekettegi ilimiy izertlew jumısların 1939-jılda dúzilgen. Ilimiy izertlewler Joqarǵı Keńesi uyımlastıradı hám muwapıqlastıradı. Akademiyaları: Madridtaǵı Ispan korollik akademiyası (1713), Huqıqtanıw hám nızamshılıq rollik akademiyası (1730), Korollik milliy medicina akademiyası (1732), Barselonadaǵı Pán hám kórkem óner korollik akademiyası (1764), Madridtaǵı Etikalıq hám siyasiy pánler korollik akademiyası (1857). Bir qatar ilimiy izertlew institutları bar. Ispaniyada 57 iri kitapxana, atap aytqanda, Madridtaǵı Milliy kitapxana (1712) jáne universitet kitapxanası, Barselonadagi Kataloniya kitapxanası bar. Ispaniyada 90 muzey bolıp, irileri Madridtaǵı Prado muzeyi (1819), Milliy arxeologiya muzeyi (1867), Barselona, Kordova, Valensiya hám Sevilyadaǵı kórkem muzeyler bolıp tabıladı.

Ispaniyada 120 ǵa jaqın gazeta hám 900 jurnal baspa etiledi. Eń irileri: „Pays“ („Mámleket“, kúndelik gazeta, 1976-jıldan), „Vanguardia“ („Aldınǵı“, kúndelik gazeta, 1981-jıldan), „Diario-16“ („Gazeta-16“, kúndelik gazeta, 1976-jıldan), „Levante“ („Shıǵıs“, kúndelik gazeta, 1939-jıldan), „Kambio-16“ (háptelik jurnal, 1972-jıldan), „Destino“ („Tak, dir“, háptelik jurnal, 1942-jıldan). Ispaniya xabar agentligi - EFE 1939-jıl 3-noyabrde dúzilgen. Ispaniyada radioesittiriw 1919-jıldan, telekórsetiwler 1956-jıldan alıp barıladı. Ispaniya radiosı hám telekórsetiwi húkimet hám de siyasiy partiyalar wákillerinen ibarat keńes tárepinen basqarıladı, radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi qadaǵalaydı. Ispaniya milliy radiosı hám Ispaniya telekórsetiwi mámleket mákemesi bar.

Ádebiyatı ispan, bask, katalon tillerinde hám portugal tiliniń galisiy dialektinde. Ispan ádebiyatı orta ásirlerde xalıq dóretiwshiligi, grek, rim hám arab mádeniyatlarınıń tásirinde qáliplesken. Xalıq baqsıları (xuchlar) nıń awızeki dóretiwshiligi ispan ádebiyatınıń muqabası bolǵan. Onıń dáslepki iri úlgisi - „Sid haqqında dástan“ (XII ásir). Onda basqınshılarǵa qarsı gúres qaharmanı Rodrigo de Bikar (IX ásir) qaharmanlıǵı maqtalǵan. Bul dáwirde latın, ispan tillerindegi diniy ádebiyat bólek orın aladı. XIV ásir ispan ádebiyatında „Apoloniya haqqında kitap“ (XII-XIII ásirler), „Aleksandr haqqında kitap“ (XIII ásir aqırı), „Ricar Sifar“ (XIII ásir) romanları kózge taslanadı. X. Manueldiń „Graf Lukanor“ (1328-1335) kitabındaǵı adamgershilik namaları ispan ádebiyatında sezilerli waqıya boldı. X. Ruis orta ásirler ádebiyatınıń sońǵı talantlı shayırı hám Oyanıw dáwiriniń belgisi bolıp tabıladı. Onıń „Baxıtlı muhabbat gimni“ kitabındaǵı realizm sezimi ispan ádebiyatınıń keyingi rawajlanıwına zor tásir etti. Bul dáwir ádebiyatı italyan hám francuz Oyanıw dáwiri tásirinde qáliplesti, ádebiyattıń derlik barlıq tiykarǵı janrları rawajlandı. Lope de Vega xalıqshıl dramaları menen dańq qazandı. S. M. de Servantesdiń „Don Kixot“ shıǵarması hám ulıwma onıń dóretiwshiligi Ispaniya Oyanıw dáwiriniń gúltajı boldı.

XVI ásirde baslanǵan ekonomikalıq, siyasiy krizis ádebiyatqa da tásir etti. Francuz klassicizmine tiykarlanǵan dóretpeler jaratıldı. XVIII ásirde Evropanıń basqa mámleketleri sıyaqlı Ispaniyada da aǵartıqshılıq háreketi háwij aldı (B. Fleyxoo, G. M. de Xovelyanos hám basqalar). Napoleon basqınshılıǵına qarsı gúres revolyuciyalıq romantizm aǵımınıń rawajlanıwına, shayır X. de Espronseda dóretiwshiliginiń qáliplesiwine alıp keldi. Ol qosıq hám dástanlarında burjua basqarıw principin hár tárepleme sın pikir bildirdi. Reaksion romantikler (X. Sorrilya-i-Moral) monarxiya hám feodal basqarıw principin kókke kóteriwge urındı. Ispan sın kózqaras realizmi XIX ásir ortalarında qáliplesti. Onıń iri wákili - B. Peres Galdos (1843-1920) tıń tariyxıy romanlar toparı („Milliy epizodlar“) patriotlıq sezimi menen suwǵarılǵan. Naturalizmniń teoretigi hám iri wákili E. Pardo Basan (1852-1921) birinshi bolıp „Xalıq qızı“ romanında jumısshılar ómirin súwretledi.

XX ásir Ispaniya tariyxı hám ispan mádeniyatı tariyxındaǵı eń dramalıq hám ónimli dáwir bolıp tabıladı. Bul dáwirdegi sóz kórkem óneriniń gúlleniwi prozaik hám dramaturglar Xose Sheshegaray-i-Eysagirre, Migel de Unamuno, Ramon Mariya del Vals-Inklan, Pio Baroxii-Nesa, Xasinto Benaventei-Martines, shayırlar Antonio Machado, Xuan Ramon Ximenes, Federiko Garsia Lorka atları menen baylanıslı. 30-jıllarda revolyuciyalıq ádebiyat jaratıldı. S. M. Arkonada, X. Arderius hám basqa jazıwshılar jumısshılar mápin qorǵap, reakciyanı áshkara etiwshi dóretpeler jarattı. Bul dáwirde shayırlar kóbirek romans janrında dóretiwshilik etti. Mámlekette fashist rejimi ornatılǵannan keyin, ispan ádebiyatı túskinlikke dus keldi, kóp jazıwshılar shet elge ketip qaldı. Kamillo Xose Selanıń romanları sol dáwirge salıstırǵanda jaqsı dóretpeleri bolıp tabıladı. Onıń birinshi „Pasku-al Duarteniń shańaraǵı“ (1942) romanı 40-50-jıllardaǵı ispan ádebiyatı ushın xarakterli bolǵan tremendizm (ispansha: tremendo - qáweterli) aǵımın baslap berdi. Tremendist-jazıwshılar insannıń dúnyada anıq jalǵızlıǵın, ólim, zorlıq insannıń ómiriniń anıq bir bólegi ekenin názerde tuttı. Iri zamanagóy ispan prozaigi Migel Delibes ta dóretiwshiliginiń baslanǵısh dáwirinde sol aǵım tásirinde bolǵan. Keyingi jıllarda D. Medio, A. Matute turmıstı shın súwretlew menen birge insan ruwxıylıǵınıń názik táreplerin ashıp berdi. V. Aleyksandre óziniń filosofiyalıq lirikasında adamgershilik ideyaların qarar taptırıwǵa umtıladı.

Bask ádebiyatınıń dáslepki úlgisi B. Dechepare jazǵan „Bask tiliniń baslanıwı“ (1545) atlı diniy hám ashıqlıq qosıqlar toplamı bolıp tabıladı. XVII ásirde diniy (P. De Ashular hám basqalar), XVIII ásirde aǵartıwshılıq ideyaları (M. de Larramendi hám basqalar) ilgeri súrildi. XIX ásirdiń ortalarınan romantizm jetekshi aǵımǵa aylandı. Áyne waqıtta realistlik dóretpeler de payda boldı (D. Agirreniń „Teńiz suwları“, „Paporotnik“ romanları). Húkimetke fashistlerdiń keliwi (1939) bask milliy mádeniyatı rawajlanıwına saldamlı tosıq boldı. N. de Ormaecheanıń patriotlıq ruwxındaǵı „Bask“ dástanı, X. Echayde hám X. A. Irasustanıń realistlik romanları itibarǵa ılayıq.

Katalon ádebiyatı Kataloniya hám Valensiyada, Balear atawlarında katalon tilinde jáne onıń dialektlerinde IX-XIII ásirlerde awızeki xalıq poeziyası formasında, XII ásir aqırınan bolsa jazba diniy ádebiyat formasında rawajlandı. Jaume I, B. Desklot hám R. Muntaner proza janrında dóretiwshilik etti. Raymund Lulliydiń „Blankern haqqında kitap“ shıǵarması katalon tilindegi birinshi roman edi. A. de Vilanov, F. Eshimenis sıyaqlı jazıwshılar didaktikalıq dóretpeler jarattı. XV ásir basınan katalon ádebiyatında Oyanıw dáwiri ideyaları sáwlelendi. A. Febrer, Sh. Fogassot, J. de Sant-Jorji Italiya poeziyası tásirinde dóretpeler jarattı. Shayır A. Mark (1397-1459) katalon ádebiy tiliniń atası esaplanadı. XVI-XIX ásirlerdegi jazıwshılar arasında J. Roys, J. Gazul, A. Turmeda, A. Pineda, F. Garsia, A. Blaklar bar. XX ásirde shayırlardan S. Espriu, J. Sarsadenes, J. Serda, jazıwshılardan J. Espinas, B. Porsel, E. Ltorresler ataqlı.

Galisiy ádebiyatı Pireney yarım atawdıń arqa-batısında jasawshı milliy azshılıqtıń portugal tili galisiy sóylesimindegi ádebiyatı bolıp tabıladı. VIII-XI ásirlerde bul sóylesimde ráń-báreń xalıq laparları toqılǵan. XV ásir aqırınan XIX ásir baslarına shekem galisiy ádebiyatında awızeki dástúrler ústemlik etti. F. Anon-i-Pas, X. M. Pintos, aǵa-ini Antonio sıyaqlı shayırlar jazba ádebiyattı rawajlandırdı. XX ásirde V. Matines Risko, A. Rodriges Kastelao, X. Vidal sıyaqlı jazıwshı hám shayırlar sociallıq mashqalalardı kóterip shıqtı. 1939-jılda Franko diktaturası ornatılǵannan keyin, galisiy ádebiyatı qadaǵan etildi. 1950-jıldaǵıǵa taǵı bul tilde kitaplar baspa etila basladı. S. E. Ferreyro, Ol. Novoneyra, M. Mariya, K. Kasarestıń patriotlıq ruwxındaǵı qosıq hám romanları basılıp shıqtı. S. M. de Servantes, G. Lorka hám basqa jazıwshılardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

Arxitekturası - áyyemgi Ispaniya aymaǵında paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli mádeniyat estelikleri, rimlikler húkimranlıǵı dáwirine tiyisli teatr ımaratları, piramida, kópirler saqlanǵan. Arablar mádeniyat esteliklerinen saltanatlı meshitler, saraylar qalǵan (Kordovadaǵı meshit, VIII ásir, Granadadaǵı Alhumro sarayı, XIII-XIV ásirler). Ispan korolligi júzege kelgennen keyin, Asturiyada San-Migel de Lino, Santa-Kristina de Lena hám basqa shirkewler qurıldı (IX ásir). Qublada qorǵan formasındaǵı diywallar qurıldı. Avila qalalarınıń diywalları (XI ásir), Toledodaǵı „Quyash dárwazası“ (XII ásir) sol dáwir arxitekturasınıń úlgilerinen. Bul ımaratlarda arab arxitekturalıq usılınıń tásiri kózge taslanadı. XI ásirdiń 2-yarımınan arxitektorlıq, tiykarınan, roman stilinen (Santyagode-Kompostela qalasındaǵı sobor), keyinlew Oyanıw ruwxında (Saragosadaǵı La Seo sobori) rawajlandı. XIII ásirden qalalar rawajlanıwı qatnası menen gotika usılı gúllendi (XVI ásir baslarına shekem). Burgos, Toledo, Leon qalalarında eń jaqsı gotika soborları qurıldı. Ispaniya orta ásir arxitekturasında mavritan arxitekturası hám „mudehar usılı“ ayrıqsha bolıp tabıladı. „Mudehar“ usılında gotika hám arab usıllarınıń eń jaqsı tárepleri sáwlelendirilgen. Bul jerde sırlanǵan miytin gerbishten qurılıs hám kórkem bezew buyımları retinde paydalanıp, gilem tárizli naǵıslar jaratıldı. Ganch ustası oyma naǵıslar keń qollanıldı. XVI ásir 1-yarımı Ispaniya arxitekturası italyan Oyanıw dáwiri arxitektorlıǵı tásiri astında boldı (Granadada Karl V sarayı, 1526-jıl baslanǵan, arxitektor P. Machuka). Bul dáwirde Amerikanı basıp alǵan ispanlar jiberip turǵan hasıl metallar menen hasılzadalardıń sarayın bezetiw úrp boldı. Saltanatlı „plateresko usılı“ ispan Oyanıw dáwiriniń milliy arxitekturalıq usılına aylandı. Shirkewler ishin kórkem ónermentshilik buyımları menen bezewge kúsh berildi. Imarat átirapları altın suwı juwırtırılǵan oylandıratuǵın tor menen oraldı. Ápiwayı turar jaylardı bolsa ápiwayı etip qurıw dawam etti. XVII-XVIII ásirlerde barokko usılı rawajlandı (arxitektor X. B. de Churrigera hám basqalar). XVIII ásirdiń 2-yarımında francuz hám italyan kórkem óneri tásirinde klassicizm tarqaldı (arxitektorlardan V. Rodriges, X. de Vilyanueva). XIX ásir arxitektorlıǵında eklektika hám modern usılı ústem boldı. XX ásirde bolsa funkcionalizm keń tarqaldı (Madridtaǵı universitet qalashası, ippodrom hám basqalar).

Súwretlew kórkem ónerge tiyisli áyyemgi estelikler Ispaniyada ádewir saqlanǵan. Bular Altamira hám basqa úńgirlerdiń diywallarına sızılǵan haywanlar súwretleri (paleolit dáwirine tiyisli), mámleket shıǵısındaǵı úńgirlerden tabılǵan gúlalshılıq buyımları hám ań, urıs kórinisleri súwretleri (neolit dáwirine tiyisli), sonıń menen birge, keltiberlardıń háykelleri, vestgotlardıń zergerlik buyımları hám basqa VIII-IX ásirlerden ispan súwretlew kórkem óneri qáliplesti. Qoljazbalar ushın miniatyuralar, naǵıslanǵan aǵash háykelsheler hám sol sıyaqlılar jaratıldı. Roman hám gotika usıllarına tán súwretlerde xalıq dóretiwshiliginiń tásiri kórinetuǵın boldı. XV ásir ortalarında súwretshilik (P. Berrugete, A. Fernandes) hám músinshilik (X. de Siloe, D. Forment) orta ásir qáliplerinen shıǵıp, shın tımsallar menen bayıdı. XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında realistlik principler kúsheydi. F. Ribalta, F. Errera, D. El-Greko sıyaqlı súwretshiler, A. Kano, P. de Mena, X. Martines Montanyes sıyaqlı músinshiler korol sarayınan alıs jasap dóretiwshilik etti hám dástúrdi jáne de rawajlandırdı. XVII ásirde Ribera, F. Surbaran, D. Velaskes sıyaqlı ullı súwretshilerdiń dóretiwshiligi sebepli ispan milliy súwretshiligi óziniń joqarı shıńına kóterildi. F. Goyya dóretpelerinde milliy realistlik kórkem óner, X. Madraso, X. Alvares dóretiwshiliginde ispan xalqınıń azatlıq ushın gúresi ayqın kórindi. XIX ásirde hám XX ásir baslarında realistlik principler háwij ala basladı. XX ásir 1-yarımında formalistlik aǵımlar (kubizm, syurrealizm hám basqalar) tarqaldı (músinshi P. Gorgalo, súwretshi S. Dali hám basqalar). Ispan xalqınıń 1936-1939-jıllardaǵı azatlıq gúresi kóplegen súwretshi hám músinshilerdi fashizmge qarsı birlestirdi. Bul gúreste P. Pikasso da qatnastı. Urıs jıllarında grafika hám plakat súwretlew kórkem ónerde jetekshi orındı iyeledi. Zamanagóy ispan kórkem ónerinde tábiyat kórinisi janrı keń tarqalǵan. B. Palensiya, X. Vakero, A. Delgado sıyaqlı súwretshiler hám olardıń isiniń dawamshıları ana jurt tábiyatınıń elegant hám real tábiyat kórinislerin, onıń miynetkesh adamlarınıń gózzal kórinisin jarattı. Súwretlew kórkem ónerde demokratiyalıq principler kúsheyip barmaqta.

Muzıka usılları kóp hám ráń-báreń xalıq muzıkasında tiykarǵı 5 jergilikli usıl ajıratıladı: bask, galisiy, katalon, kastil hám andalusiya ispan oyınları sesleriniń uyǵınlıǵı, tásirliligi, formasınıń túrli-túrliligi menen ajıralıp turadı. Bolero, xota, fandango, segidilya, kachucha sıyaqlı xalıq oyınları ataqlı. Saz ásbapları: gitara, skripka sıyaqlı tarlı, tamburin, tun-tun hám pandereta, kastenyeta sıyaqlı urıp shertiletuǵın sazlar, flyuviol fleytası hám basqa VI-VII ásirlerde diniy qosıqlar (gimn) janrı rawajlandı. VIII ásirden baslap Ispaniyada arab muzıkası dástúrlerine tiykarlanǵan jańa usıl rawajlandı (Ziryob mektebi, IX ásir). XII ásirde romans janrı júzege keldi. XIV ásirde trubadur (kóshpeli shayır, qosıqshı) lar muzıkası gúllendi - kantiga, albada, pastural, retroensa janrları ırǵaǵına jetkerildi. Muzıkalı teatrdıń dúnyalıq formaları payda boldı. XV-XVI ásirlerde milliy kórkem óner gúllendi. B. Ramos de Parexa, F. Salinas hám basqa muzıka teoriyası hám estetikasına tiyisli dóretpeler jarattı. XVII ásirde Ispaniyaǵa tán opera janrı - sarsuela, XVIII ásirde lirik muzıkalı komediya - tonadilya janrı qáliplesip, milliy aldıńǵı ideyalar propaganda etildi. XIX ásirdiń 1-yarımında Madrid hám Barselonada konservatoriya, opera teatrları ashıldı. XIX ásir aqırınan F. Pedrel jáne onıń dawamshıları I. Albenis, E. Granados, M. de Falya jańa milliy muzıka mektebine tiykar salındı. Olardıń dóretiwshiligi ispan muzıkasınıń shıńı, XX ásir Batıs Evropa klassik muzıkasınıń úlgisine aylandı. XX ásirde atqarıwshılıq kórkem óneri joqarı tekshege kóterildi. Milliy azatlıq urısı jıllarında S. Bakarise, E. K. Chapi, K. Palasionıń ǵalabalıq revolyuciyalıq patriotlıq qosıqları keń tarqaldı. Franko rejimi ornatılǵannan soń, kóp muzıkashılar shet ellerge ketiwge májbúr boldı. Zamanagóy kompozitorlar - O. Espla Triay, E. hám K. Alfterlar, G. Pitaluga, P. Sorosabal hám basqalar.

Teatrı áyyemgi zamanlardan Ispaniya xalqı turmısınıń, úrp-ádeti hám karnavallarınıń strukturalıq bólegi bolǵan. Orta ásirlerde ol basqa mámleketlerdegi sıyaqlı diniy hám xalıq teatrı baǵdarında rawajlandı. XIV-XV ásirlerde birinshi saray teatrları júzege keldi. XVI ásirde professional hám yarım professional truppalar dúzildi. Dramaturg hám aktyor Lope de Rueda bul jumısqa basshılıq etti. XVI ásir 2-yarımınan Madrid, Sevilya, Valensiya, Barselona, Granada hám basqa iri qalalarda turaqlı xalıq teatrları - korralilar ashıldı. Olarda S. M. Servantes, Lope de Vega, Tirso de Molina hám basqa dramaturglardıń shıǵarmaları saxnalastırıldı. XVII ásirde A. de Sisneros, N. de los Rios, A. de Vilyegas hám basqa basshılıǵındaǵı truppalar dańq qazandı. XVIII ásirde francuz klassicizmi, estetikasın miyras etip alǵan saray teatrlarında muzıkalı spektakller ataqlı boldı. 1708-jıl „Kinos del Peral“ atlı opera teatrı dúzildi. Sarsuela, saynet, tonadilya sıyaqlı kishi janrlarda klassikalıq dáwir dástúrleri saqlanıp qaldı. XIX ásirde romantik dramaturgiya hám realistlik komediya rawajlandı. 1849-jıl Madridta „Espanol“ teatrı ashıldı, 1847-jıl Barselonada „Liseo“ opera teatrı jumıs basladı. XX ásir baslarında kritikalıq realizm júzege keldi. 1931-jıldan keyin teatrda aldıńǵı reformalar ótkerildi. G. Lorka hám A. Kasoni Ispaniya teatrın demokratiyalastırıwǵa háreket etti. Húkimet Franko qolına ótkennen soń, aldıńǵı reformalar biykar etildi, saxnada kewilashar spektakller qoyıldı. 50-jıllardan iri qalalarda taǵı klassikalıq dóretpeler saxnalastırılıp basladı. Ispaniya teatrlarınıń keyingi jıllardaǵı repertuarınan B. Brext, J. B. Pristli, A. Miller, G. Lorka hám basqa dramaturglardıń ótkir social-kritikalıq pyesaları orın aldı. Madridta 20 dan artıq teatr bar. Aktyorlar Madrid hám Barselona konservatoriyalarınıń saxna sheberligi bólimlerinde hám de Madridtaǵı drama kórkem óneri mektebinde tayarlanadı.

Birinshi kinofilm 1896-jıl kórsetilgen. Keyinirek „Kofexanadaǵı jánjel“ (1898), „Doroteya“ (1898), „Mut pivo“ (1906) sıyaqlı filmler islendi. 1905-jıl Ispaniyada A. Kuesto súwretke alǵan birinshi kórkem film júzege keldi. 1906-jılda Barselonada birinshi kinofirma - „Ispano films“ qa tiykar salındı. Birinshi dawıslı film („Topıraqtaǵı suw“) 1934-jıl jaratıldı. Ispaniyadaǵı milliy revolyuciyalıq urıstı sáwlelendiriwshi kórkem hám hújjetli filmler arasında „Ǵállesiz jer“ kinosı sociallıq máselege arnalǵan. Ispaniyada Franko rejimi dáwirinde kewil ashar filmler islep shıǵarıla basladı. 50-jıllarda „Xosh kelipsiz, mırza Marshal!“ (1953), „Velosipedshiniń ólimi“ (1955), „Shah kóshe“ (1956), „Jállad“ (1963), „Ań“ (1965), „Ǵarǵalardı baq“ (1975), „Yanvarda jeti kun“ (1979), „Milliy baylıq“ (1981) sıyaqlı sociallıq-kritikalıq ruwxtaǵı filmler jaratıldı. L. Byunyueldiń „Viridiana“ (1961) kinofilmi dúnyaǵa tanıldı. X. L. Lopes Vaskes, F. Rey, A. Ferrandis, A. Molina, A. Landa, X. Mistral, F. Rabal hám basqa Ispaniya kinosınıń ataqlı aktyorları, M. Pikaso, L. Byunyuel, X. Kamino, M. Aragon sıyaqlılar jetekshi rejissyorları bolıp tabıladı. Ispaniyada Milliy kinematografiya institutı hám Milliy filmoteka bar. San-Sebastyan, Val-yadolid hám Barselonada Xalıqaralıq kinofestival ótkerip turıladı. Jılına 100 den artıq film islep shıǵarıladı.

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Ispaniya qatnasları

Ispaniya (tolıq rásmiy atı: Ispaniya Korolligi (Reino de España). Qubla-batıs Evropada jaylasqan mámleket. Paytaxtı - Madrid qalası. BMSh aǵzası.

Ispaniya 17 avtonom jámiyetlik hám 2 avtonom qalaǵa basqarıw jaǵınan bólingen. Jámiyetler óz gezeginde provinciyalarǵa bólingen, provinciyalar 50 dana. Provinciyalar qatar munisipalitetlerden ibarat.

Ispaniya futbol boyınsha dúnyada jetekshi orınlarda turadı. Ispaniya milliy saylandı komandası 2010-jılǵı Afrika jáhán chempionatı, 2012-jılǵı EVRO kubokları iyesi. Dúnya xalqı tán alǵan iri futbol komandaları bar. Real Madrid, Barselona, Valensiya sıyaqlı dúnyaǵa ataqlı komandaları bar.