Kuba
Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Kuba (mánisleri)
Kuba (Cuba), Kuba Respublikası (República de Cuba) - Vest-Indiyadaǵı mámleket. Kuba ataw hám Úlken Antil atawları toparına kiretuǵın 1600 den artıq mayda atawda jaylasqan. Maydanı 110,86 mıń km². Xalqı 11,2 mln. adam (2001). Paytaxtı - Havana qalası. Basqarıw tárepten 14 wálayat (provinciya) qa, wálayatlar municipiyalarǵa bólingen. BMSh aǵzası.
Mámleket basqarıw principi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kuba - socialistlik mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1976-jıl putkil xalıq referendumında maqullanǵan, oǵan 1992-jılda ońlawlar kirgizilgen. Mámleket hákimiyatınıń joqarǵı organı hám nızam shıǵarıwshı organ - Xalıq hákimiyat milliy assambleyası; onıń deputatları arasınan Mámleket keńesi baslıǵı, onıń birinshi orınbasarı hám 5 orınbasarı, xatkeri hám 23 aǵzası saylanadı. Mámleket sovetiniń baslıǵı (Raul Kastro) mámleket hám húkimet baslıǵı esaplanadı, milliy qorǵaw keńesine basshılıq etedi. Joqarı atqarıwshı organı - Ministrler keńesi (húkimet). Onıń aǵzaları Xalıq hákimiyatı milliy assambleyası tárepinen tastıyıqlanadı.
Tábiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kuba aymaǵı, tiykarınan, tegislik. Qır hám tawlar Kubanıń 1/3 bólegin iyelegen. Kuba atawdıń oraylıq bóleginde Guamuaya tawı bar (biyikligi 1156 m). Eń biyik tawlar mámlekettiń qubla-shıǵısında. Qubla jaǵası boylap Syerra-Maestra tawları sozılǵan (biyikligi 1974 m li Turkino shıńı Kubanıń eń joqarı noqatı). Mıs, marganets, asbest, tas duz, fosforit, neft, gaz, xromit kánleri hám basqalar, Xuventud (Pinos) atawda nikel, kobalt, temir, marganets, volfram káni, qurılıs materialları, atap aytqanda, mramor hám kaolin kánleri bar. Íqlımı - tropikalıq, jıl dawamında hawa temperaturası hám salıstırmalı ıǵallıq joqarı dárejede boladı, jawınlı máwsim - may-oktyabr. Yanvardıń ortasha temperaturası 22,5°, avgust ayı 27,8°. Minimal temperatura 5° tan joqarı, maksimal temperatura 40° qa jetedi. Jıllıq jawın tegisliklerde 1000 - 1200 mm, tawlarda 2200 mm ge shekem. Qurǵaqlıq máwsimi noyabrden aprelge shekem, tiykarınan, Kubanıń qublasındaǵı tegisliklerinde júz beredi, qáweterli dawıl hám tropikalıq siklonlar bolıp turadı. Dáryalarınıń kóbi qısqa, serostova hám az suw. Eń úlken dáryası - Kauto (uzınlıǵı 370 km) Syerra-Maestra tawlarınan baslanadı. Dáryaları, tiykarınan, jawın suwınan toyınadı.
Kuba aymaǵınıń 10% i orman. Taw eteklerinde hám tegisliklerdegi qızıl, qızıl -qońır ızǵar topıraqlı jerlerde keń japıraqlı hám mudam jasıl ósimlikler, atap aytqanda, palma hám de kan terekleri, qurǵaq hám taslaq jerderda qaraǵay ormanları, sananvalar, mayda japıraqlı tikenli putalar, kaktus hám agavalar ósedi. Jer ózlestiriw dáwirinde kóbirek tegisliklerdegi terekler kesilgen. Bunda ayırım terekler, atap aytqanda, palmalar qaldırılǵan. Sol sebepli Kubanıń házirgi tegislik landshaftı sırtqı kórinisten palmazarlarǵa uqsap ketedi. Haywanat dúnyasında omırtqalılar az, kópshilik haywanlar endemikler bolıp tabıladı. Jarǵanattıń 23 túri bar. Qustıń 300 den artıq túri málim. Olardıń kóbi tek qıslaw ushın ushıp keledi. Jergilikli túrleri - kalibri, totılar hám mayda tasqaralar. Kesirtkeler, tasbaqa, krokodil, buwma jılanlar jasaydı. Shıbın-shirkeylerden termit hám kokuyolar ushıraydı. Qurǵaqlıqta jasawshı krab hám teńiz shayanları bar. Qorıqxanalar: El-Kabo, Kópell hám basqalar; rezervatlar: Syevaga-de-Sapata, Syevagade-Lanyer.
Xalqı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Xalqınıń 98% ten kóni kubalıqlar; qıtay, yapon hám gaitilikler de jasaydı. Jergilikli xalıq - indeyclerdiń áwladı da ushıraydı. Dinge sıyınıwshılar xristian dininiń katolik hám protestant mazhabına sıyınadı. Rásmiy tili - ispan tili. Xalıqtıń 72% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Ganava, Santyago-de-Kuba, Kamaguey, Guantanamo, Olgin, Matansas, S'yenfuegos, Pivar-del-Rio, Bayamo, Santa- Klara hám basqalar.
Tariyxı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqtan ilgerilewde Kubada indeys qáwimleri jasaǵan. VII-IX ásirlerde Kubaǵa Qubla Amerikadan mayarlar, subtaino hám tayno qáwimleri kóship kelgen. Bul qáwimler ańshılıq, balıq awlaw hám dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. XV ásir aqırlarında atawda 200 mıńnan aslam adam jasaǵan. Atawǵa 1492-jıl oktyabrde X. Kolumb ekspediciyası jetip kelgen. Sol waqıtta Kubada aranak indeys qáwimleri jasaytuǵın edi. 1510-jıl onı ispanlar basıp alıp, xalıqtı qırıp taslay basladı. Indeycler óz sárdarları - Atuey hám Guam basshılıǵında basqınshılarǵa qarsı qattı gúresti. Awır miynet, ashlıq hám kesellik aqıbetinde 5 mıń indeyc tiri qaldı, bolǵanı. Sol sebepli kolonizatorlar kánler hám qumshekerqamıs plantaciyalarında isletiw ushın Afrikadan negr-qullar alıp kelindi. Ekonomikalıq hám mádeniy qatnaslar rawajlanıwı nátiyjesinde (XVIII ásir aqırlarında) Kuba xalqı qáliplese basladı. Ispaniya koloniyalarınıń 1810-26-jıllardaǵı ǵárezsizlik ushın alıp barǵan urısı waqtında Kuba jer iyeleriniń aldıńǵı bólegi F. Arango-i-Parreno basshılıǵında ekonomikalıq hám siyasiy ózgerisler etiw ushın gúresti. Nátiyjede Ispaniya biraz jan beriwge (temeki monopoliyasın bıykarlaw, erkin sawdaǵa ruxsat beriw hám basqalar) májbúr boldı jáne bul zat Kubanıń ekonomikalıq rawajlanıwına alıp keldi. XIX ásirdiń 20-jıllarınan Kubada gazetalar shıǵa basladı, jasırın jámiyetler payda boldı. Olar óz aldına ǵárezsizlik ushın gúresiw maqsetin qoydı. 1844-jıl negr-qullardı azat etiw ushın háreket qatnasıwshıları qattı jazalandı. XIX ásirdiń 30-jıllarında Kubada dáslepki temeki hám sigara fabrikaları payda boldı. 60-jıllardan kapitalistlik qatnaslar rawajlana basladı.
1868-jıl 10-oktyabrda Oryente wálayatında K. M. de Sespedes basshılıǵında Kuba patriotlarınıń kóterilisi baslandı. Olar járiyalaǵan manifest Kuba xalqınıń ispan kolonizatorlarına qarsı 10 jıllıq milliy azatlıq gúresin baslap berdi. Kóterilistiń maqsetine tolıq erisilmegen bolsa da, biraq 1886-jıl qul iyelewshilik biykar etildi. Ispan húkimranlıǵına qatań soqqı beriwge tayarlıq jumısları alıp barıldı. Bul jumısqa X. Marti basshılıq etti. 1892-jıl X. Marti AQSh ta Kuba revolyuciyalıq partiyası (KRP) n dúzdi. 1895-jıl 24-fevralda Oryente wálayatında Kuba ǵárezsizligi ushın qurallı kóterilis kóterildi. 1895-jıl sentyabrde Kuba Respublikasınıń revolyuciyalıq húkimeti dúzildi. Jańa konstituciya islep shıǵıldı. 1897-jıl noyabrde Ispaniya Kubaǵa avtonomiya berdi, biraq gúres dawam ettirilip, jıldıń aqırında Kubanıń kóp bólegi ispanlardan azat etildi. 1898-jıl aprelde AQSh Ispaniyaǵa qarsı urısqa qosılıp, Ispaniyanı joq etti hám sol jılı Parij tınıshlıq kelisimi dúzildi. Kelisimge kóre, Kuba rásmiy ǵárezsiz dep daǵaza etilgen bolsa da, rasında 1898-jıldan 1902-jılǵa shekem AQSh ıqtıyarında boldı. 1903-jılǵı ádalatsız shártnamaǵa qaray, AQSh Guantanamo áskeriy-teńiz bazasın belgisiz múddetke shekem ijaraǵa aldı.
1925-jıl mayda mámleket joqarısına kelgen X. Machado terrorshı diktatura ornattı. 1934-jıl yanvarda húkimet F. Batista qolına ótti, ol áskeriy-policiya rejimin ornattı. 1935-jıl martta ulıwma is taslaw baslandı, bunda Batista rejimin bıykarlaw, jańa demokratiyalıq konstituciya dúziw talap etildi. 1944-48-jıllarda R. Grau San-Martina húkimetke basshılıq etti. Ámeldegi siyasatqa qarsı narazılıq mitingleri, is taslaw hám taǵı basqalar húkimetti demokratiyalıq shólkemlerge jan beriwge májbúr etti. 1952-jıl 10-marttaǵı mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde hákimiyattı yava F. Batista iyeledi. Sol shárayatta F. Kastro Rus basshı revolyuciyashı jaslar toparı Batista hákimiyatqa qarsı qurallı gúres basladı. 1953-jıl 26-iyulda topar Santyagode-Kubadaǵı Monkada kazarmasına hújim etti. Lekin bul hújim áwmetsiz juwmaqlandı. F. Kastro jáne ol menen áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlar qamaqqa alınıp, 15 jıllıq tutqınǵa alıw jazasına húkim etildi. 1955-jıl keń jámiyetshilik qısıwı nátiyjesinde húkimet tutqınlarǵa keshirim beriw járiyalandı. F. Kastro AQSh qa, keyin Meksikaǵa ketti hám onda F. Batista hákimiyatqa qarsı qurallı gúres rejesin islep shıqtı. 1956-jıl 2-dekabrde F. Kastro basshılıǵındaǵı topar "Granma" yaxtasında Kubaǵa kelip tústi. Sol waqıttan mámleketti F. Batista rejiminen azat etiw ushın gúres baslandı. 957-jıl 13-martta studentlerdiń "Revolyuciyalıq direktorat" degen siyasiy shólkemi Batista húkimetin joq etiw maqsetinde prezident sarayına bastırıp kirdi. 1959-jıl 1-yanvar keshesi Batista hákimiyatı awdarıldı. 1959-jıl fevralda F. Kastro basshı húkimet dúzildi. O. Dortikos Torrado prezident boldı. Kuba - 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jılda Ózbekstan Respublikası ǵárezsizligin tán alǵan. Milliy bayramları: 1-yanvar - Azatlıq kúni (1959), 26-iyul - Milliy kóterilis kúni (1953).
Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kuba kommunistlik partiyası, 1961-jılda 3 shólkem: Kuba xalıq socialistlik partiyası, "26-iyul háreketi" hám "13-mart revolyuciyalıq direktoratı" nıń birlesiwi nátiyjesinde payda bolǵan. Kuba miynetkeshleri kásiplik awqam orayı 1939-jılda dúzilgen, 19 tarmaq kásiplik awqamın birlestiredi.
Xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kuba - agrar-industrial mámleket. Mámleket sektorı sanaat óndiristiń hámmesin, qurılıs hám sawdanı, transporttıń 98% in, awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń 80% in óz ishine aladı. Jalpı milliy dáramattı payda etiwde sanaattıń úlesi 46%, awıl, orman xojalıǵı hám balıq tutıw úlesi 15,9%. Awıl xojalıǵınıń tiykarı - qumshekerqamıs jetistiriw. Egisliklerdiń yarımına (1,5 mln. ga jerge) qumshekerqamıs egiledi. Temeki, kofe, mango, dán hám sobıqlılar, salı, tamır miyweliler, mıywe, citrus, maylı eginler, paxta hám basqalar, jıl boyı palız eginleri hám palız ónimleri jetistiriledi. Ananas, banan, qawın teregi, kokos palmasi, kenep talayǵana maydandı iyeleydi. Shárwashılıǵı, tiykarınan, gósh-sút baǵdarında. Qaramalshılıq, shoshqashılıq, qusshılıq rawajlanǵan. Teńizden balıq hám teńiz jániwarları awlanadı.
Sanaatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Qant-qumsheker islep shıǵarıw - Kuba sanaatınıń jetekshi tarmaǵı. Eń úlken hám texnikalıq tárepten jaqsı úskenelengen zavodlar Santyago-de-Kuba hám Kamaguey wálayatlarında. Azıq-awqat sanaatı (qanttan tısqarı) un tartıw hám nan jabıw kárxanalarınan, gósh kombinatları, sút-sarımay, may zavodları hám basqalardan ibarat. Saya mayı hám aralas jem, jer ǵoza, palma mayları hám basqalar islep shıǵarılatuǵın zavodlar bar. Temeki ónimlerin islep shıǵarılatuǵın fabrikalar bar. Ximiya sanaatı, tiykarınan, shetten alınatuǵın shiyki ónim hám yarım fabrikat tiykarında isleydi. 1 jılda ortasha 15,8 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi. Gezleme hám toqımashılıq buyımlarına bolǵan mútájlik 50-60% támiyinlenedi. Toqımashılıq kombinatı hám fabrikaları bar. Ayaq kiyim sanaatı mámleket zárúriyatın tiykarınan támiyinleydi. Kubada iri cement zavodı, temir-beton konstrukciyalar, gerbish hám basqa zavodlar, úysazlıq kombinatı, ayna-shiyshe kombinatı bar. Kánshilik sanaatı hám reńli metallurgiya nikelli, misli hám basqa ruda qazib alıw hám olardı bayıtıw kárxanalarınan ibarat. Nikel qazıp shıǵarıwda Kuba dúnyada 3-orında turadı. Awıl xojalıǵı mashinaları, dizel motorları zavodı, elektrodlar fabrikası, keme qurıw hám remontlaw kárxanaları bar. Sońǵı waqıtlarda xalıqaralıq turizm rawajlanıp, valyuta túsimleri dárekleri arasında birinshi orınǵa shıqtı.
Transportı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Ishki baylanıslar ushın avtomobil transportı zárúrli áhmiyetke iye. Kubanıń uzınlıǵı - 4,8 mıń km. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 14,5 mıń km. Eń iri portları - Ganava hám Santyago-de-Kuba. Kuba shetke qumshekerqant, ruda hám ruda konsentratları, nikel, citrus miyweler, ishimlik, temeki hám temeki ónimlerin shıǵaradı. Shetten ásbap-úskene, transport quralları, neft hám neft ónimleri, ǵálle, azıq-awqat, aǵash hám taǵı basqalar alınadı. Sırtqı sawdada Rossiya Federaciyası, Latın Amerikası hám Evropadaǵı ayırım mámleketler menen sheriklik etedi. Pul birligi - Kuba pesosi.
Medicinalıq xızmeti[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Shıpakerler universitetlerdiń medicina fakultetlerinde, miyirbiykeler bilim orınlarında tayarlanadı. Kubada San-Visente, San-Diyego-delos-Banos, Santa-Fe hám basqa ataqlı kurortlar bar.
Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
1961-jılǵı nızamǵa qaray, bilimlendiriw mámleket ıqtıyarına alındı hám oqıw biypul etildi, 9 jıllıq (6 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tiykarǵı orta) májbúriy tálim engizildi. Hámme oqıw orınlarında stipendiya beriletuǵın boldı. Joqarı oqıw orınları: Ganava universiteti, Santyago-de-Kuba, Santa-Klara, Kamaguey universitetleri, Ganava qasında Joqarı pedagogika institutı, Milliy kórkem óner mektebi, shet tiller joqarı institutı hám basqalar. Eń iri kitapxanaları: Xose Marti atındaǵı Milliy kitapxana, Ganava universiteti kitapxanası. Ganavada Milliy muzey, Xalıq kórkem óneri muzeyi, Revolyuciya muzeyi, Antropologıya muzeyi hám basqalar bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Granma" (kúndelik gazeta, 1965-jıldan), "Trabaxadores" ("Miynetkesh", háptelik gazeta, 1970-jıldan), "Tribuva de la Ganava" ("Ganava minberi", háptenama, 1980-jıldan), "Adelante" ("Alǵa", gazeta, 1959-jıldan), "Vanguardia" ("Aldıńǵı", gazeta, 1962-jıldan), "Venseremos" ("Biz jeńemiz", gazeta, 1972-jıldan), "Viktoria" ("Jeńis", gazeta, 1967-jıldan), "Muxeres" ("Hayallar", aylıq jurnal, 1961-jıldan), "Xiron" (gazeta, 1960-jıldan), "Eskambray" (gazeta, 1979-jıldan) hám basqalar. Milliy informaciya agentligi - húkimettiń rásmiy agentligi, 1974-jılda dúzilgen; Prensa Lativa, Latın Amerikası informaciya agentligi, 1959-jılda tiykar salınǵan, Ganavada jaylasqan. Kuba radioesittiriw hám telekórsetiw institutı mámleket shólkemi bolıp, ol 1962-jılda dúzilgen, mámlekettegi radioesittiriw (1922-jıldan baslanǵan) hám telekórsetiwlerdi (1950-jıldan baslanǵan) qadaǵalaydı. 1997-jıl mámlekette 5 milliy, 1 xalıqaralıq, 14 wálayat hám 31 municipal radiostanciya isledi. Kuba televideniesi Ganavada jaylasqan.
Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
S. Bilbaonıń "Sabır aynası" dástanı (1608) Kuba ádebiyatınıń birinshi ataqlı dóretpelerinen esaplanadı, onda jergilikli xalıqtıń turmısı sáwlelendirilgen. XVIII ásir baslarınan kitap basıp shıǵarılıp baslawı, Ganava universiteti ashılıwı, dáwirli baspalar payda bolıwı Kuba ádebiyatınıń rawajlanıwına járdem berdi. XVIII ásir aqırlarında Franciyadaǵı burjua revolyuciyası hám Arqa Amerikadaǵı ǵárezsizlik ushın urıslar tásirinde Kuba jazıwshıları (M. de Sekeyra-i-Arango, M. X. de Ruvalkana, B. P. Ferrer hám basqalar) Ganava patriot jámiyeti (1793) átirapına toplanıp, aǵartıwshılıq ideyaların propaganda etti. XVII-XVIII ásirlerde kreol hám negr xalqı poeziyası rawajlandı. XIX ásirde romantizm baǵdarında, kolonizatorlikti qaralaw ruwxında dóretpeler jaratıldı. X. Marti "Urıs shayırları" kitabında shayırlardıń patriotlıq ruwxındaǵı qosıqların topladı. Romantikalıq prozaǵa X. A. Echeverria tiykar salındı. S. Vilyaverde, R. Mesa, N. Eredia romanlarında realistlik principler sáwlelendirildi.
Zamanagóy aldıńǵı ádebiyatqa tiykar salǵan X. Marti dóretiwshiligi revolyuciyalıq demokratiyalıq romantizmnen realizmǵa rawajlanıp bardı. Onıń "Erkin qosıqlar", "Ápiwayı qosıqlar" toparlarına kirgizilgen qosıqları kolonizatorlikke jek kóriwshilik, tınıshlıq súyiwshilik sezimi menen suwǵarılǵan edi. Ispaniyaǵa qarsı urıs (1895-1898) tásirinde social poeziya payda boldı. R. E. Boti, A. Akosta ashıqlıq lirikaǵa múráját etti. R. Pedroso, M. Vanarro Luva hám basqa shayırlar ótkir social temalardı qálemge aldı. 1920-jıllar aqırında X. S. Talyet hám R. Girao Afrika-Kuba poeziyası (negr folklori hám oyınları mákánında dóretpe jaratıw) ge tiykar salındı. Latın Amerikası ádebiyatı tariyxında A. Karpentyer dóretiwshiligi úlken orındı iyeleydi. Onıń "Aroziy saltanat", "Joǵalǵan izler", "Bilim ásiri" romanları ataqlı. Talantlı shayır N. Gilyenniń ádebiy iskerligi 30-jıllar basında baslandı. Kubanıń zamanagóy ádebiyatında shayırlardan A. Auxyer, F. Hamis, R. Retamar, prozashılardan X. Pong, S. Mante, M. Kofino hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etip atır. Kuba jazıwshılarınan Baragono Xoseniń "Pentagonda", Gilyen Nikolastıń "Ballada", Kostelyanos Xesustıń " Bayraq", Vanarro Luva Manueldiń "Biz jeńemiz", Hamis Fayyattıń "Azatlıq ushın" sıyaqlı dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.
Arxitekturası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Awıllıq jaylarda indeycler sırıqlı ılashıqlar ("boyo"), qazıqayaqlar ústine bazalar qurıwı XX ásirge shekem dawam etti. XVI ásirde Ganava, Santyago-de-Kuba, Trinidad hám basqa qalalar qurıldı. Olarda salawatlı ımaratlar, tuwrı kósheler, oraylıq maydanında shirkew hám ratushalar qurıldı. XVIII ásirde ımaratlar ispansha hám meksikasha barokko hám de klassicizm usılında kolonnalar, arkalar, reńli naǵıslar menen bezetildi. XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında Ganava hám Trinidadtıń bas maydanlarında arxitektorlıq kompleksleri payda boldı. XX ásir baslarında Gavanada eklektika ruwxında hám modern usılında, 1920-1930-jıllarda Evropa hám Amerika zamanagóy arxitekturası usılında kóp qabatlı ımaratlar qurılıp basladı (Telefon kompaniyasınıń ımaratı, Milliy Kapitoliy, Elegant kórkem óner sarayı hám basqalar). 1960-jıllardan birdey kórinistegi ǵalabalıq turar jaylar qurıw háwij aldı. Jańa turaq-jay massivleri qurıldı. Sońǵı jıllarda keń qıyabanlar hám temir-betonnan kóp qabatlı zamanagóy úyler qurıldı. Bunday úylerdiń dógerek-átirapında mektepler, balalar baqshaları, sawda hám mádeniy oraylar, sport maydanshaları, suw háwizleri hám gúlzarlar payda boldı. Sanaat hám transport ımaratları, oqıw ımaratları, emlewxanalar, medicina orayları, poliklinikalar, sport komplekslerin hám dem alıw zonaları qurıldı. Kuba arxitektorları arasında ataqlıları: R. M. Franko, F. Salinas, R. Porro hám basqalar.
Súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Indeyclerdiń áyyemgi kórkem óneri úlgilerinen úńgirlerdegi súwretler, ılaydan islengen ıdıslar, aǵash hám tastan islengen sánemler saqlanǵan. XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında diniy temadaǵı súwretler hám tariyxıy waqıya tábiyat kórinisleri, ataqlı ǵayratkerlerdiń portretleri, xalıq turmısın sáwlelendiriwshi súwretler dúnyaǵa keldi. X. N. dela Eskalera, V. Eskobar, X. B. Vermay, V. P. de Landaluse, F. Miale sıyaqlı súwretshiler xalıq turmısına tán tábiyat kórinislerin súwretledi. Mámleket Ispaniya zulımınan qutılǵannan keyin tariyxıy waqıyalar, urıslar súwretlengen patriotlıq ruwxındaǵı súwretler kóbeydi. Músinshilikte de realizm, millet turmısına itibar kórinetuǵın boldı (X. Sikre, T. Ramos Blanko, E. Betankur). Novator súwretshiler V. Garsia, A. Gattorno, X. Arche, E. Avela, K. Enrikes hám basqa xalıq turmısın zor inta menen súwretedi. Keyingi jıllarda ulıwmalasqan simvollıq obrazlar jaratıwǵa umtılıwshı K. Gonsales, A. Posse, S. Moreno, A. Benites sıyaqlı súwretshiler tariyxıy hám zamanagóy temalarda dóretpeler jarattı.
Muzıkası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Muzıkası Evropa, birinshi náwbette, Ispaniya hám Afrika muzıkası tiykarında quraldı. Afro-Kuba muzıkasında ispansha namalar negrsha oyın menen uyǵınlasqan. XVI-XVIII ásirlerde shirkew qosıqshılar mektepleri muzıka mádeniyatınıń rawajlanıw orayı bolǵan. 1776-jıl Ganavada "Koliseo" teatrı qurıldı. 1816-jıl "Santa Sesiliya" muzıka akademiyasına tiykar salındı. XIX ásir baslarında Kuba xalıq muzıkası janrları hám milliy temalar menen baylanıslı opera-buffa qáliplesti. XIX ásir ortalarında milliy kompozitorlıq mektebi payda boldı. 1898-jıl E. Sanches de Fuentestıń milliy temadaǵı birinshi operası - "Yumuri" saxnalastırıldı. XIX ásirdiń aqırı - XX ásir baslarında klassik hám xalıq muzıkası jámiyetleri, Gavana konservatoriyası hám simfoniyalıq orkestrlar payda bolıp, kompozitorlıq dóretiwshiligi rawajlandı. Kuba revolyuciyası (1959) nan keyin dóretiwshilik toparlar qayta dúzilip, jańaları dúzildi, ǵalabalıq qosıq janrı rawajlandı. A. D. Kartaya "26-iyul marshi"niń tekstin hám muzıkasın jarattı. Kompozitorlardan N. Rodriges, K. Puebla, K. Farinyas, T. Kastelyanoslar ataqlı boldı. Ózbekstanda ótkerilip atırǵan Xalıqaralıq simfoniyalıq muzıka hám "Ilham-XX" kamer muzıka festivallarında Kuba kompozitorlarınıń dóretpeleri de atqarılmaqta.
Teatrı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kubada áyyemnen indeyclerdiń areito dep atalatuǵın teatr tamashaları kórsetip kelingen. XVI ásirde teatr kórkem óneri ispan diniy teatrı tásirinde rawajlandı. XVII ásirde dáslepki dúnyalıq teatr truppaları payda boldı. XVIII ásirdiń 1-yarımında kubalıq avtordıń (S. Pite dep shama etiledi) "Shahzada baǵban yamasa jalǵan Kloridano" degen dáslepki shıǵarması payda boldı. 1838-jıl Ganavada 3 mıń orınlı "Takon" teatrı ashıldı. Onda drama, opera hám balet spektaklleri qoyıldı. 1910-jılda teatr jámiyeti dúzildi, jurnallar basıp shıǵarıldı, jańa truppalar, atap aytqanda, "Kueva" teatrı (1936) shólkemlestirildi. 1941-jıl Ganavada aktyorlar hám rejissyorlar tayarlaw ushın Dramalıq kórkem óner akademiyası hám Gavana universiteti qasında teatr mektebi ashıldı. 40-50-jıllarda P. Alfonso, K. Felipe hám basqa dramaturglar túrli temalarda dóretpeler jarattı. Teatrlardıń repertuarlarınan jáhán eski dramaturgiyasınıń úlgileri orın aldı. Gavanada Kuba milliy teatrı (1959), Eksperimental teatr (1961), Milliy quwırshaq teatrı (1963), Teatr úyi (1964), Balalar hám óspirimler birlesken milliy teatrı (1966) bar. Olar milliy dramaturglardan V. Pinyera, X. Triana, A. Estorino, R. Ferrer, E. Kintero pyesaların, jáhán klassikasi dóretpelerin saxnalastırǵan.
Kinosı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kubada kinoxronika hám hújjetli filmler 1897-jıldan súwretke alınıp baslaǵan. 1910-1920-jıllarda rejissyorlardan E. D. Kesela hám R. Peon úzliksiz kino islep shıǵarıwǵa tiykar salındı. 30-40-jıllarda ayırım kinofilmlerde ǵana Kuba turmısı kórsetildi. Ekranlarda, tiykarınan, AQSh kinofilmleri kórsetildi. 1959-jıl Ganavada Kuba kino kórkem óneri hám kino sanaatı institutı júzege kelgennen keyingi hám anıq milliy kino kórkem óneri payda boldı. Kópǵana hújjetli filmlerdiń rejissyorları S. Alvares, X. Espinosa, T. Alea, A. Roldan kórkem kinematografiyanıń jetekshi ǵayratkerleri bolıp qaldı. Multiplikacion filmler islep shıǵarıw rawajlandı. Kubada 450 den artıq kinoteatr bar. 1961-jıldan "Sine Kubano" ("Kuba kinosı") jurnal basıp shıǵarıldı. Keyingi jıllarda "Xuan Kinkin sayaxatları" (rejissyorı X. G. Espinosa), "Lyusiya" (rejissyorı U. Solas), "Melya" (rejissyorı E. P. Barnet), "Rancheador" (rejissyorı S. Xiral) hám basqa kartivalar tamashagóylerge dıqqatqa ılayıq boldı. Ganavada Latın Amerikası kinosı xalıqaralıq festivalı ótkerip turıladı.