Uniwersytet

instytucja akademicka mająca prawo nadawania stopni naukowych

Uniwersytet (łac. universitas magistrorum et scholarium „ogół nauczycieli i uczniów”) – najstarszy rodzaj uczelni o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników.

Szkoła Ateńska, malowidło naścienne autorstwa Rafaela
Uniwersytet Boloński, XIV wiek

W Polsce wyraz „uniwersytet” może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dziesięciu dyscyplinach, w tym co najmniej po dwa uprawnienia w każdej z następujących grup dziedzin nauki:

  • humanistycznych, prawnych, ekonomicznych lub teologicznych
  • matematycznych, fizycznych, nauk o Ziemi lub technicznych
  • biologicznych, medycznych, chemicznych, farmaceutycznych, rolniczych lub weterynaryjnych.

Cechą charakterystyczną uniwersytetów jest autonomia, która sprowadza się do stanowienia rozległych uprawnień statutowych o charakterze samorządowym[1], w tym prawa do wyboru władz, mieszczącego się w zakresie autonomii wewnętrznej uczelni[2]. Cechą uniwersytetów jest również wolność akademicka, czyli wolność nauki i nauczania[3].

Modele uniwersytetu

edytuj

Wyróżnić można cztery modele uniwersytetu:

  • model Kanta – państwo interweniuje jedynie w niektórych aspektach działalności uczelni
  • model Humboldta – państwo odgrywa rolę drugoplanową i nie ingeruje w wewnętrzne sprawy uniwersytetu[4]
  • model Napoleona – państwo zachowuje pełną kontrolę nad działalnością uniwersytetów
  • model brytyjski – państwo nie jest właścicielem uniwersytetów, wspiera je jedynie w ich działalności[5].

Historia

edytuj

Początki

edytuj
 
Uczelnia Nalanda – ruiny

Pierwsze znane obecnie szkoły, przypominające swym charakterem uniwersytety, powstały w czasach starożytnych na obszarach Bliskiego Wschodu, Indii, Chin oraz Grecji. Należały do nich m.in. Akademia Platońska (działająca w latach 387 p.n.e. – 529), chińskie szkoły Shang-Xiang, Taixue i Guozijian oraz uczelnia Nalanda (działająca w latach ok. 500 n.e. – 1193 na obszarze Indii)[6].

We wczesnym średniowieczu kalifaty arabskie oraz Cesarstwo Bizantyńskie były najwyżej cywilizacyjnie rozwiniętymi obszarami świata[7][8], a Bagdad i Konstantynopol stały się stolicami ówczesnej nauki. Częściowo sytuacja ta wynikała z faktu, iż Bizancjum oraz świat arabski – w przeciwieństwie do Zachodu – zachowały zdobycze nauki starożytnych Greków, Rzymian i innych ludów (Bizancjum było kontynuacją Cesarstwa Wschodniorzymskiego). W Bagdadzie powstał tzw. „Dom Mądrości” – olbrzymia biblioteka i jednocześnie szkoła filozoficzna[9], w Fezie (obecnie Maroko) od 859 roku działał uniwersytet Al-Karawijjin, a w Kairze uniwersytet Al-Azhar (od 988)[10]. Na uczelniach tych wykładano, między innymi, teologię, filozofię, logikę i medycynę.

W tym czasie w Europie Zachodniej nauka była w upadku. Karol Wielki (ok. 800) usiłował stymulować jej rozwój, tworząc szkołę pałacową w Akwizgranie, w której uczyli duchowni. Za jego przykładem szli inni władcy europejscy. Kościół rzymskokatolicki tworzył szkoły klasztorne (m.in. w Auxerre, Reims, St. Gallen, Chartres). Karol Wielki zreformował system szkolnictwa europejskiego, podwyższając poziom nauczania w szkołach klasztornych; tworzył też szkoły katedralne i zarządził, by do nauki w tych szkołach swobodnie dopuszczano świeckich (dotychczas naukę mogli pobierać tylko ludzie przygotowujący się do stanu duchownego). Ustalony program obejmował 7 sztuk wyzwolonych w stopniach niższym, tzw. trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i wyższym, tzw. quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). W 970 roku Gerbert z Aurillac wprowadził w Europie cyfry arabskie. Mimo tych reform i osiągnięć poziom nauki w Europie był do XI–XII w. bardzo niski, niższy od poziomu nauki greckiej w III w. p.n.e.[potrzebny przypis]

Średniowiecze

edytuj
 
Uniwersytet Al-Karawijjin w Fezie
 
Uniwersytet Al-Azhar w Kairze
Osobny artykuł: Średniowieczny uniwersytet.

Ożywienie intelektualne na Zachodzie nastąpiło dopiero na przełomie XI i XII wieku wraz z rozwojem miast i gospodarki, ogólnym podniesieniem się poziomu cywilizacyjnego i przyswojeniem zdobyczy nauki arabskiej oraz greckiej. Już wcześniej polem tych kontaktów były szkoły bizantyńskie w południowych Włoszech, m.in. w Salernie, gdzie studiowano pisma uczonych arabskich i greckich. Do Europy trafiły arabskie przekłady dzieł Arystotelesa. Ze „Wschodu” na „Zachód” przedostawała się ogromna ilość informacji naukowych, co zapoczątkowało ferment intelektualny, dzięki któremu nauka została wyrwana ze stagnacji. Ośrodkiem tego ruchu stały się szkoły w Bolonii, Paryżu i Oksfordzie, które z czasem przekształciły się w pierwsze zachodnie uniwersytety.

Jedną z pierwszych uczelni zorganizowaną na kształt późniejszych uniwersytetów była szkoła w Konstantynopolu, reaktywowana w latach 842–849 przez Bardasa, regenta cesarza bizantyńskiego Michała III, zwana także Uniwersytetem Magnaura[6]. Na uczelni tej wykładano, między innymi, medycynę, filozofię, prawo, ekonomię, geografię, retorykę i astronomię. Następnymi były bułgarskie uczelnie w Presławiu i Ochrydzie – tak zwane szkoły piśmiennicze, powstałe w IX wieku za panowania cara Symeona I. W szkołach tych wykładano literaturę, nauki przyrodnicze, geografię i inne przedmioty.

Najstarsza uczelnia typu uniwersyteckiego w kręgu cywilizacji zachodniej to Szkoła medyczna w Salerno, powstała już w VIII w. na terenie dawnych bizantyńskich posiadłości na południu Półwyspu Apenińskiego. Tradycyjnie za najstarszy uniwersytet uważa się Uniwersytet Boloński utworzony w 1088 roku we Włoszech. Wynika to z faktu, iż była to pierwsza uczelnia, która nazywała się oficjalnie uniwersytetem, choć pod względem organizacyjnym nie różniła się od swoich poprzedniczek.

Pierwsze uniwersytety były wytworem ówczesnej kultury miejskiej. Początkowo określano je mianem studium generale. Ich struktura organizacyjno-ustrojowa wzorowana była na instytucjach cechowych. Olbrzymi wpływ na kształt uczelni miał Kościół; językami wykładowymi były: greka, łacina, arabski i język staro-cerkiewno-słowiański. Rozkwit uniwersytetów i towarzyszących im ośrodków miejskich datuje się na XIII–XV wiek.

Niektóre z uniwersytetów dopuszczały w swoje mury kobiety. Włoska lekarka Trotula di Ruggiero miała przydzieloną katedrę w szkole medycznej w Salerno, gdzie uczyła szlachetnie urodzone Włoszki. Grupę jej uczennic określa się czasem jako „damy z Salerno”. Jej to też przypisuje się często autorstwo ważnych tekstów medycyny kobiecej: położnictwa i ginekologii. Uniwersytet Boloński pozwalał kobietom uczęszczać na zajęcia od chwili powstania w 1088. Katedrę medycyny w XV wieku prowadziła tam Dorotea Bucca[11].

Zapoczątkowana w XVII wieku rewolucja naukowa dała bodziec do rozwoju nowożytnych uniwersytetów, które od średniowiecznych odróżniało wprowadzenie języków narodowych jako wykładowych, a także skierowanie nacisku na osobistą pracę naukową profesorów i swobodę prowadzonych przez nich badań naukowych.

Najstarsze szkoły typu uniwersyteckiego

edytuj
Miasto Rok założenia Uniwersytet
Konstantynopol 849 (istniał do 1453) Uniwersytet Konstantynopolitański
Fez 859 Uniwersytet Al-Karawijjin
Ochryda IX wiek Ochrydzka szkoła piśmiennicza
Presław IX wiek (istniała do 972) Presławska szkoła piśmiennicza
Salerno X wiek Szkoła medyczna w Salerno
Kair 988 Al-Azhar
Bolonia 1088 Uniwersytet Boloński
Paryż ok. 1100[12] Uniwersytet Paryski (nazywany później zwyczajowo Sorboną)
Oksford 1167 Uniwersytet Oksfordzki
Modena 1175 Uniwersytet w Modenie
Cambridge 1209 Uniwersytet w Cambridge
Salamanka 1218 Uniwersytet w Salamance, reorganizacja: 1254
Padwa 1222 Uniwersytet Padewski
Neapol 1224
Tuluza 1229
Siena 1240
Montpellier 1289
Coimbra 1290 Uniwersytet w Coimbrze
Rzym 1303
Orlean 1309
Florencja 1321
Grenoble 1339
Piza 1343
Valladolid 1346
Praga 1348 Uniwersytet Karola
Pawia 1361 Uniwersytet w Pawii
Kraków 1364 Uniwersytet Jagielloński
odnowienie: 1400
Wiedeń 1365
Pecz 1367
Heidelberg 1386
Kolonia 1388
Obuda (dziś dzielnica Budapesztu) 1389
Ferrara 1391
Erfurt 1392

Najlepsze uniwersytety na świecie

edytuj

Prócz uniwersytetów o długiej historii, do znaczących placówek należą[13]:

Europa

edytuj
 
Obecny główny budynek Uniwersytetu w Tartu (założonego w XVII wieku) został zbudowany w XIX wieku. Uniwersytet jest obecnie jednym z najważniejszych i najbardziej prestiżowych uniwersytetów na świecie[14][15].

Francja

edytuj
 
Uniwersytet w Heidelbergu, Niemcy

Niemcy

edytuj

Szwecja

edytuj
 
Budynek Uniwersytetu w Uppsali

Holandia

edytuj

Szwajcaria

edytuj

Norwegia

edytuj

Finlandia

edytuj
 
Budynek Uniwersytetu Moskiewskiego

Belgia

edytuj

Wielka Brytania

edytuj
 
Balliol College w Oksfordzie – jedno z najstarszych kolegiów przy Uniwersytecie Oksfordzkim

Ameryka Północna

edytuj

Stany Zjednoczone

edytuj
 
Uniwersytet Harvarda, Cambridge

Kanada

edytuj

Ameryka Południowa

edytuj

Argentyna

edytuj

Brazylia

edytuj
 
Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu de Minas Gerais

Afryka

edytuj

Republika Południowej Afryki

edytuj

Uganda

edytuj
 
Wieża zegarowa Uniwersytetu Makerere

Kraje arabskie[16]

edytuj
 
Uniwersytet Kairski

Arabia Saudyjska

edytuj

Singapur

edytuj

Japonia

edytuj

Izrael

edytuj

Australia i Oceania

edytuj

Australia

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Antonowicz D., Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki, Warszawa 2005.
  2. Zapowiedziane na 6 maja wybory rektora WUM się nie odbędą [online], pulsmedycyny.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
  3. Stachowiak-Kudła M., Autonomia szkół wyższych a instytucjonalne mechanizmy zapewnienia jakości w Polsce i wybranych państwach europejskich, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012.
  4. Idee Wilhelma von Humboldta dotyczące roli i organizacji uniwersytetu analizował Karol Sauerland. Idea uniwersytetu – aktualność tradycji Humboldta?. „Nauka i Szkolnictwo wyższe”. 2(28), s. 89–96, 2006. Poznań: Centrum Studiów nad Polityką Publiczną UAM. ISSN 1231-0298.  http://pressto.amu.edu.pl/index.php/nsw/article/view/4791 [dostęp 2017-10-09].
  5. Tight, M., „So What is Academic Freedom en Academic Freedom and Responsability”, Open University Press 1988.
  6. a b Jerome Bump: Historia uniwersytetu jako instytucji naukowej. [dostęp 2009-06-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-12)].
  7. Alatas, Syed Farid (2006), „From Ja¯mi’ah to University: Multiculturalism and Christian-Muslim Dialogue”, Current Sociology 54 (1): 112–32.
  8. Hugh Goddard, A History of Christian-Muslim Relations, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2000, s. 99, ISBN 0-7486-1009-X, OCLC 45407431.
  9. QUOTATIONS ON ISLAMIC CIVILIZATION.
  10. Alatas, Syed Farid, 2006. From jami’ah to university: multiculturalism and Christian-Muslim dialogue, Current Sociology 54(1):112-32.
  11. JS Edwards, A Woman Is Wise: The Influence of Civic and Christian Humanism on the Education of Women in Northern Italy and England during the Renaissance w: „Ex Post Facto: Journal of the History Students at San Fransisco State University”, tom XI, 2002 [1].
  12. Charles Radding: Universities. W: Medieval France. An Encyclopedia. William W. Kibler; Grover A. Zinn; Lawrence Earp (eds.). New York – London: Garland Publishing Inc., 1995, s. 1775–1779.
  13. Academic Ranking of World Universities 2013. [dostęp 2013-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-11)]. (ang.).
  14. UT scored higher in QS World University Rankings|University of Tartu.
  15. University of Tartu|THE World University Rankings.
  16. Ranking Web of Universities: Arab World. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).
  17. Ranking Web of Universities: Asia. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).