İçeriğe atla

Moskova Antlaşması (1921)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Moskova Antlaşması
Türkiye – Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması
TürBarış Antlaşması
İmzalanma16 Mart 1921
YerMoskova
TaraflarRusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Rusya SFSC
Ankara Hükûmeti
DillerRusça, Türkçe
Vikikaynak'ta Moskova Antlaşması

Moskova Antlaşması, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti arasında 16 Mart 1921'de imzalanan antlaşmadır. Bu antlaşma ve devamı niteliğindeki antlaşmalarla belirlenmiş olan sınırlar günümüzde Türkiye, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan arasında hâlen geçerlidir.

Antlaşmayı Türkiye tarafından Ali Fuat Paşa, Dr. Rıza Nur ve Yusuf Kemal Tengirşenk, Rus tarafından ise Dışişleri Komiseri Çiçerin ve Merkez Komitesi üyesi Kumuk asıllı[2] Celalettin Korkmazov imzaladı.[1]

Antlaşma Ekim Devrimi sonrasında Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki en yüksek organ olan Tüm Rusya Merkezi Yönetim Komitesi tarafından 20 Temmuz 1921 günü, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından ise 31 Temmuz 1921 günü onaylanmıştır.

Sürmekte olan Türk Kurtuluş Savaşı sırasında uluslararası kamoyunda yasal olarak tanınan İstanbul Hükûmeti'ne rağmen Ankara Hükûmeti tarafından uluslararası alanda imzalanmış ikinci antlaşma özelliğini taşır.[3]

Aynı yılın Ekim ayında imzalanan Kars Antlaşması'yla Türkiye'nin doğu bölgesindeki günümüzdeki sınırlar çizilmiş olur.

Sovyet Rusya'nın genel siyasetini dikkate alan Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bekir Sami Bey Başkanlığında Moskova'ya bir heyet göndermişti. Bu heyet, Sovyetler ile Ankara Hükûmeti arasında yapılacak antlaşmaya esas olacak ve Brest Litovsk Barış Antlaşması'na dayanan bazı hususları tespit etmiş ve böylece 20 Ağustos 1920'lerde iki hükûmet arasında olumlu görüşmeler başlamıştı. Ancak, Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin'in Kafkasya'da Türkiye'ye ait bazı bölgelerin Ermenistan'a verilmesini istemesi üzerine antlaşmanın imzalanmasından vazgeçilmişti.[kaynak belirtilmeli]

Bunun üzerine Eylül 1920'de harekete geçen Kâzım Karabekir komutasındaki 15. kolordu Kars, Ardahan, Artvin, Batum ve Iğdır'ı aldıktan sonra Taşnakların idaresindeki Ermenistan ile Gümrü Antlaşması imzalanarak Doğu sınırı tespit edilmişti. Bu sınırın Sovyetler Birliği tarafından da onaylanmasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, Ali Fuat Paşa'yı Moskova elçiliğine tayin etti. Ali Fuat Paşa heyeti 14 Aralık 1920'de Ankara'dan ayrılmıştı. Keza, Çiçerin de Ekim ayında Gürcistan'ın Ankara elçisinin kardeşi olan M. Budu Medivani'yi Ankara'ya elçi olarak görevlendirmişti. 19 Şubat 1921'de Ankara'ya gelen Medivani, Mustafa Kemal Paşa'ya itimatnamesini sunmuştu.[kaynak belirtilmeli]

Antlaşma süreci

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rusya Devlet Başkanı Medvedev, Başbakan Erdoğan'a, Çiçerin ile TBMM temsilcisi Yusuf Kemal Bey'in Rusya ve Türkiye arasında Dostluk ve Kardeşlik Antlaşmasına dair bir fotoğrafı takdim etti, Moskova, 16 Mart 2011

Bundan sonra Türk-Sovyet ilişkilerinin gelişmesi iki tehlike ile karşılaştı. Bunlardan Birincisi: Türk-Sovyet görüşmelerinin yapıldığı sırada Enver Paşa'nın Moskova'da bulunması idi. İkincisi ise; Azeri milliyetçilerinin girişimiyle Bakü'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etmesi ve burada "Doğu Milletleri Kongresi"nin toplanması idi. Ancak, her iki sorun da Türk-Sovyet görüşmelerinin olumlu sonuçlanmasına engel olamadı. Bunda, Türk ordularının Doğu'da Eylül-1920'de Ermenileri; Batı'da da, Ocak-1921'de I. İnönü Savaşı'nda Yunanları yenilgiye uğratmalarının ve dolayısıyla Ankara temsilcilerinin Moskova'daki pazarlık gücünü artırmış olmasının sağladığı etkinin varlığı idi.[kaynak belirtilmeli]

Neticede taraflar, Batum'un Sovyetler Birliği'ne terkedilmesi karşılığında Rusya'nın Türkiye'ye belirli miktarda altın ve silah göndermesi hususunda anlaştılar. Bu malzemelerin Ankara'ya taşınması işi de o sırada Batum'da yaşamakta olan Halil Paşa tarafından organize edildi.[kaynak belirtilmeli]

Antlaşma esasları ve sonuçları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Antlaşma 16 madde ve 3 ekten oluşmaktadır. İlk maddede her iki tarafın çıkarlarını yansıtmayan ve güç ilişkisine dayalı antlaşmaların geçersiz olduğu belirtilir. Yine bu maddede yeni Türkiye'nin sınırları belirlenir. Ülkenin doğu sınırında Kars ve Ardahan sancakları Türkiye egemenliğine geçerken, Batum Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bırakılır. Üçüncü maddede Azerbaycan denetiminde Nahçıvan özerk bölgesinin tesis edilmesi karara bağlanır.[4] Türkiye cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk kaleme aldığı ve Mecliste okuduğu Nutuk adlı eserde bu antlaşmadan da bahsetmiştir.[5] Antlaşmanın 90. yıldönümünde Türkiye Cumhuriyeti ve Rusya'da gündemle ilgili çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir.[6]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b Celalettin Aselderoviç Korkmazov (1877-1937) Dağıstan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyi Sekreterliği görevi yapmıştır. Varlıklı bir ailenin çocuğudur. Siyasi fikirleri nedeniyle Ohranka tarafından fişlenir. Moskova Üniversites'nde başladığı sosyoloji eğitimine Fransa Sorbonne Üniversitesi'nde devam eder. Bu sırada İttihat ve Terakki üyesi Jöntürklerle temas eder. İkinci Meşrutiyet'in ilanı üzerine İstanbul'a gelerek ülkemizdeki ilk Rusça gazete olan Istanbul News'i çıkartır. Bu dönemde Yusuf Akçura ile birlikte yazılar yazar ve Osmanlı Sosyalist Fırkası kurucuları arasında yer alır. Şubat Devriminin ardından Rusya'ya geri döner. Tüm Rusya Kurucu Meclis seçimlerinde Dağıstan'ı temsilen sosyalist grup içinde yer alır. Ekim Devriminin ardından Rusya Komünist Partisi (Bolşevik) Kafkas Bölge Komitesi Merkez Komitesinde yer alır. Bu dönemde Beyaz Ordu'ya karşı verdiği cephe savaşı nedeniyle Kızıl Bayrak Nişanı'na layık görülür. İç savaşın kazanılmasından ölümüne kadar üst düzey görevlerde bulunur. Sovyet Türk halklarının alfabelerinin oluşturulmasında doğrudan görev almıştır. NEP politikasından çıkılıp planlı ağır sanayileşme hamlesine karşı görüş bildirmiş, özellikle dini kurumların tasfiyesine eleştirel yaklaşmıştır. Büyük Temizlik sırasında suçlu bulunup idam edilmiştir. 1956 yılında hakkındaki suçlar düşürülmüş ve gıyabında aklanmıştır. Bugün Dağıstan'da birçok yerde adı yaşatılmaktadır. Siyasetçinin Rusça Vikipedi maddesi 3 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça) 8 Ekim 2015 tarihinde erişilmiştir
  2. ^ "Кумыкский мир". 6 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009. 
  3. ^ Bu alanda ilk antlaşma Gümrü Antlaşması'dır.
  4. ^ Bakınız Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
  5. ^ 4. Bölüm içerisinde 5 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 7 Ekim 2015 tarihinde erişilmiştir
  6. ^ T.C. Dışişleri Bakanlığı haberi 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 7 Ekim 2015 tarihinde erişilmiştir