Россия мустамлакачи бўлмаганми? Ўзбекистон мисолида бу нимани англатади? Rossiya Ukraina O'zbekiston tarix

Украинага бостириб кириш бошланганидан бери Россия расмийлари ўз ҳаракатларини турлича тушунтирмоқда, гаплари баъзан зиддиятли. Владимир Путин ўз ҳаракатини Россия империяси асосчиси Пётр I нинг ишғоллари билан оқлади, шу билан бирга, Ғарбнинг мустамлакачилигини ҳам қоралади. Россия Федерацияси Ташқи ишлар вазирлиги ҳам Россия мустамлакачи бўлганини инкор этиб, мустамлакачиликка қарши риторикадан фаол фойдаланмоқда.

Украинанинг босиб олинган ҳудудларини руслаштириб, улардан ғалла, кунгабоқар уруғлари ва санъат коллекцияларини олиб кетаётган бир пайтда Москванинг бу мавзуларда гапириш истаги ғалати туюлади.

Қонга ботган Бухоро видеоси:

Аммо Украина урушининг тарихи ҳали ёзилмаган бўлса ҳам, ўтмиш ҳақида якдил фикр шаклланган: янги ерларни қўшиб олиш орқали Россия ҳукумати халқларни жисмонан йўқ қилди ва руслаштирди, табиий ресурсларни эксплуатация қилди.

"Мустамлака қилинаётган мамлакат"

"Мустамлакачиликнинг қонли жиноятлари билан ўзини бўямаган мамлакатимиз африкаликларни мустамлака зулмидан озод бўлиш йўлидаги курашида доимо самимий қўллаб-қувватлаб келган", деб ёзди Ташқи ишлар вазири Сергей Лавров Эфиопия, Миср, Конго, Уганда газеталарида, ушбу мамлакатларга ташрифи арафасида.

Бу сўзлар шунчаки аудитория учун оғриқли мавзуларда ўйнашга уриниш эмас. Бундай риторика вазирнинг нутқларида ва Африкага ишора қилмасдан мунтазам равишда айтилиб туради. Масалан, май ойида у Ғарб мустамлакаларни забт этганини таъкидлади, лекин Россия империяси "ўз таъсирини ёйганда бошқа халқларни ўзининг эстетик, ахлоқий талабларига бўйсундирмаган", деди.

"Ҳамма ўз тилини, эътиқодини, урф-одатларини сақлаб қолди", деди Лавров.

Тарихчилар бошқача фикрда.

Флоренциядаги Европа университети профессори, тарихчи Александр Эткинд: "Россия бутун тарих давомида ўзига қўшни ҳудудларни мустамлака қилган", дейди.

Бу Россия империясининг йўли инглизлар, французлар ёки португаллар билан бир хил бўлган дегани эмас - улардан фарқли ўлароқ, Романовлар ҳокимияти узоқ чет эл ҳудудларини эмас, балки қўшни ерларни ўзлаштирган.

"Барча собиқ мустамлака империялари қулади ва собиқ метрополиялар ўзларининг мустамлакачилик ўтмишлари асоратини тан олиб, бунинг учун кечирим сўрамоқда. Россия эса нафақат кечирим сўради, балки ўша мустамлакачилик ва империалистик амалиётини давом эттирмоқда", дейди тарихчи Георгий Касьянов, у Польшадаги Мария Кюри-Склодовска университети хотира тадқиқот лабораторияси раҳбари.

Ҳатто инқилобдан олдинги мутахассислар ҳам мустамлакачилик ҳақида гапиришган.

"Россия тарихи мустамлака қилинаётган мамлакатлар тарихидир. Ундаги мустамлакачилик ҳудуди унинг давлат ҳудуди билан бирга кенгайиб борди", деб ёзган эди рус тарихи классиги Василий Ключевский.

Эткинд ўзининг "Ички мустамлака: Россиянинг империя тажрибаси" китобида Қозон университети профессори Афанасий Шчаповдан иқтибосан, Россиянинг бугунги кунда нефть билан баҳоланадиган Россия экспортининг асосий таркибий қисми бўлган Сибирни забт этишини мўйнали кийимларга интилиш бўлгани билан изоҳлайди.

Сибирда "маҳаллий қабилалар Ҳиндистонда имконсиз бўлган даражада йўқ қилинди; маҳаллий аҳолининг йўқотилишини Шимолий Америкада содир бўлган воқеалар билан солиштириш мумкин», деб ёзади Эткинд.

Тарихчилар келтирган бошқа мисол Россия тарихидаги энг узоқ давом этган Кавказ уруши (1817-1864) ҳисобланади. Унинг мақсади мустақил тоғли халқлар яшайдиган Шимолий Кавказни босиб олиш эди.

Чор ноиби генерал Ермоловнинг сўзлари ўша давр сиёсатидан дарак беради, масалан, чеченларни "ўзларининг кар оч қашшоқ жойларига" қамаб қўйишга ваъда беради: очлик "тинчлантириш" воситаларидан бири эди.

Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, ҳатто Чеченистондаги рус форпости - кейинчалик Грозний шаҳрига айланган қалъанинг номи ҳам атайлаб мустамлакачилик характерига эга эди.

Ермолов "тоғлиларни тинчлантириш" учун жазо рейдларини амалга оширди ва унинг ворислари бу йўналишни давом эттирдилар. Кавказни босиб олиш натижасида тоғли халқлар вакиллари жисмонан йўқ қилинди ва мажбуран кўчирилди, юз минглаб черкеслар ўз юртларидан чиқиб кетдилар.

"Черкеслар биздан нафратланади. Биз уларни текин яйловлардан ҳайдаб чиқардик; уларнинг овуллари вайрон бўлди, бутун қабилалар вайрон бўлди", деб ёзганди Пушкин "Арзурумга саёҳат" асарида. Шоир ечимни тоғли халқларнинг православликка ўтишида кўради, бироқ унинг ўзи бу жараённинг барбод бўлганини дарров тан олади.

Бир қатор тарихчилар черкес халқининг геноцидини Кавказ уруши натижаси деб ҳисоблайдилар. Россиянинг учта вилояти - Кабардин-Болқар, Адигея ва Қорачой-Черкес ҳукуматлари Москвага бир неча бор черкесларнинг геноцидини тан олиш илтимоси билан мурожаат қилган, аммо ҳозирча фақат Грузия буни тан олган.

Рус ва украин деҳқонлари Сибир, Қозоғистон ва бошқа мустамлака ҳудудларига кўчирилган Кавказ халқлари ерларига кўчиб ўтди.

XIX аср охирида аллақачон Ички ишлар вазирлиги қошида кўчириш бўйича бошқарма ташкил этилган бўлиб, у бу жараёнга раҳбарлик қилган ва "Колонизация масалалари" журналини нашр этган. Кўчириш ҳукуматнинг империядаги ер масаласини ҳал қилиш режаларининг муҳим қисмига айланди.

Кавказда бўлгани каби, тарихчилар Қозоғистон ва Ўрта Осиёда ҳам мустамлакачилик ҳукмронлигига шубҳа қилмайдилар. Россия қозоқ ерларини расман империяга айланмасданоқ қўшиб олишга киришган, бироқ минтақани босиб олиш жараёни фақат 1890 йилларда якунланган.

Британия империяси билан таъсир доирасини кенгайтириш учун рақобатлашаётган Россия ЧШЧ аср ўрталаридан бошлаб бутун Ғарбий Туркистонни, ўша пайтдаги минтақа номи билан Афғонистон, Ҳиндистон ва Хитой чегарасигача бўлган ҳудудни эгаллаб олди, маҳаллий хонликларни ўзига бўйсундирди ва минглаб одамларни ўлдирди.

Минтақани босиб олишнинг якуний эпизодларидан бири генерал Скобелевнинг Ахалтеке юриши пайтида Кўктепа қалъасига ҳужум қилиши бўлди. Турли манбаларга кўра, Кўктепада бир неча минг туркман ҳалок бўлган.

Санкт-Петербургда бу юриш ғалаба сифатида қабул қилинди, аммо ҳамма ҳам эмас. Либерал ёшларнинг бўлажак кумири, ўшанда ҳарбий мактаб курсанти бўлган шоир Семён Надсон, Скобелевга шеър бағишлаган ва унда уни тинч мамлакатни шафқатсиз вайрон этишда айблаган: "Сенинг йўлинг шармандали йўл!"

Совет тарихчилари Скобелевнинг мактубидан иқтибос келтиришади, у ерда у шундай дейилади: "Осиёдаги осойишталик у ерда қирғин қилинган одамлар массасига бевосита боғлиқдир".

"Биз Кўктепада икки минг туркманни ўлдирдик; омон қолганлар бу сабоқни узоқ вақт унутмайдилар: қўлимизга тушган ҳамма нарсани қилич билан кесдик", деб ёзганди генерал.

1916 йилда, Биринчи Жаҳон уруши даврида Ўрта Осиёда рус мустамлакачилари ва Чор ҳукуматига қарши кенг кўламли қўзғолонлар бошланди, бунга фронт орти меҳнати учун "ғайритабааларни реквизиция қилиш" тўғрисидаги фармон сабаб бўлди. У шафқатсизларча бостирилди, қирғиз ва қозоқлар Хитойга оммавий қочди.

Санкт-Петербург университети Тарих институти дарслигида империянинг минтақадаги ҳаракатлари "Оддий халққа икки томонлама зулм" билан бирга олиб борилган мустамлакачилик сиёсати деб номланади, айни пайтда рус ҳукумати бу халқларга цивилизация неъматларини олиб келгани таъкидланади.

Бу классик империя аргументи - Франция, Британия ва бошқа Европа давлатлари ҳам ўзларининг ишғолларини маданиятни ёйиш ва цивилизация неъматларини баҳам кўриш деб оқладилар.

Украина мустамлака эдими?

Украинадаги уруш унинг тарихи атрофидаги баҳсларни янада кучайтирди. ХХ аср бошларида Украин мутафаккирлари уларнинг мамлакати Россия мустамлакаси эканлигини айтишган. Бироқ, тарихчи Георгий Касьяновнинг фикрича, замонавий Украина ҳудудлари классик мустамлака эмас эди.

"Улар метрополиянинг бир қисми бўлиб, баъзан метрополни ташкил қилган ва XVII аср ва XVIII аср бошларида, бу ҳудудлардан келган муҳожирлар император элитасини шакллантирганда Россия учун Ғарбга ўхшаш нарса эди", дейди Касянов. 2021 йилгача у Украина Миллий Фанлар Академияси Украина тарихи институтида замонавий тарих ва сиёсат бўлими мудири лавозимида ишлаган.

Петербург ҳукумати Кавказ ва Марказий Осиё борасида очиқ тан олганидек, Украинани мустамлака деб ҳисобламаган. Император ҳокимияти украинлар ва беларусларни ўз ичига олган йирик рус халқи концепциясига амал қилган ва "руслаштириш" сиёсатини олиб борган, украин тилида китобларни нашр қилишни тақиқлаган ва тилни ассимиляция қилишга интилган.

Георгий Касьяновнинг таъкидлашича, руслаштириш, эҳтимол, тўғри танланган сўз эмас, чунки расмийлар бу ҳудудларни асли рус деб ҳисоблаган. Уларнинг фикрича, улар украинлаштиришга ва украин тилининг ёзма маданият тили сифатида тарқалишига қарши бўлганлар.

Бу концепцияга қарши нафақат Украина зиёлилари, балки император ҳокимиятига қарши бўлган бир қатор рус либераллари ва социалистлари курашганлар.

Қарама-қаршиликлар фақат империянинг қулаши билан кучайди. Мустақил Украина давлати яратилди, аммо 1919 йилда большевиклар Киевда ҳокимиятни қўлга киритиб, Украинани яна Россияга қарам қилиб қўйишди.

Дастлаб Совет ҳукумати миллий тиллар ва маданиятларнинг ривожланишини рағбатлантириб, «маҳаллийлаштириш» сиёсатини олиб борди. Аммо Сталин даврида руслаштириш ва империя мафкураси элементлари қайтди.

Асосий фожиа 1932-1933 йиллардаги Голодомор - Украинадаги очарчилик бўлиб, 3,9 миллионга яқин украиналикларнинг ҳаётига зомин бўлди. Украинада у расман геноцид деб тан олинган ва украиналик тарихчиларнинг аксарияти бу таърифга қўшилади. «Геноцид» атамасининг муаллифи Рафаэл Лемкин буни шундай таърифлаб, бошқа нарсалар қатори, очарчилик билан бирга Украина элитаси ва украин черкови ҳам йўқ қилинган, вайрон бўлган қишлоқларга рус деҳқонлари ўрнашганлигини таъкидлайди.

Кўпинча рус тарихчилари бу қарашга қўшилмайдилар. Улар фожианинг уюштирилганлигини инкор этмайдилар, балки уни ўша йилларда Қозоғистон, Волгабўйи ва бошқа вилоятларда очарчиликка олиб келган Сталиннинг эгаллаб олиш ва коллективлаштириш сиёсатининг оқибати деб ҳисоблайдилар.

Совет Украинаси ва Москва ўртасидаги муносабатларни ўрганар экан, тарихчи Иван Лисяк-Рудницкий 1972 йилда СССР парчаланишини башорат қилди. У Совет Иттифоқини мустамлакачиликка қарши мафкурани эълон қилган бўлса-да, аслида ўзи мустамлака империяси деб ҳисобларди. Лисяк-Рудницкий шундай деб ёзган эди: "Ўзининг легитимлигини зиддиятли принципларидан оладиган режим узоқ вақт яшай олмайди".

Эткинднинг фикрича, ҳозир ҳам, Украинада Россия мустамлакачилик уруши олиб бормоқда - лекин ўзига хос турдаги. Унинг фикрича, Россия ҳукуматининг мақсади ресурсларни тортиб олиш эмас; мақсадни реваншизм бошқаради: "Улар бу ерни олтин ёки кўмир учун эмас, балки у аллақачон ўзларига тегишли бўлгани учун босиб олмоқчи."

BBCUZBEK.COM билан Telegram орқали +44 7858860002 номери билан боғланинг.

Telegram каналимиз: https://t.me/bbcuzbek